بخشی از مقاله
چکیده
معماری اسلامی از مهم ترین و بحث برانگیزترین شاخه های معماری جهان است که برپایه هندسه، ریاضیات و هنر برپا گشته است. عدد "هفت" به عنوان یکی از رمزهای تصویری و نمادهایی است که در فرهنگ ایرانی وجود داشته و به دوران اسلامی نیز منتقل گردیده و در هنر ایران بعد از اسلام نیز نمود پیدا کرده است.
در واقع با توجه به عظمت و تقدس عدد »هفت« در آیین اسلام، حضور چشمگیر آن در زمینه های متنوع هنری بخصوص معماری مشاهده می گردد که بازنمودی از» وحدت در کثرت« و »کثرت در وحدت« می باشد. پژوهش جاری درک این نکته است که ریشه ی نمادین هفت در معماری اسلامی ایران و مساجد، با رویکردی عرفانی چیست و سوال اصلی تحقیق این است که عدد "هفت" در معماری مساجد چگونه نمود و بکار رفته است؟
نتایج نهایی تحقیق نشان می دهد که هفت مرحله سیر و سلوک عارفانه در مسجد، بکار گیری هفت رنگ خیالی و همنشینی آن با نور در تزئینات و مقرنس های هفت طبقه ای، استفاده از کاشی هفت رنگ و تجزیه نور سفید - وحدت - به هفت رنگ - کثرت - توسط فواره آبنمای مستقر در وسط حیاط مسجد، از جمله نمود های عدد "هفت" در مساجد می باشد.
-1 مقدمه
معماری یکی از ابتدایی ترین و کاربردیترین هنرهاست که همواره به عنوان بخشی از زندگی انسان، معرف فرهنگ، و شیوه زندگی بشر به شمار می رود. در این میان در مواجه با معماری و هنر اسلامی مشاهده می کنیم که فرم، رنگ، نورپردازی، شخصیت ها، ترکیب عناصر و کلیه ی اجزای دیگر به گونه ای متفاوت از دیگر آثار تاریخ جهان خلق شده اند، گویی که زبان بیانی هنرمند مسلمان در بازگو کردن روایت وی از عالم هستی از رمزگان ویژه ای بهره گرفته است. در جایگاهی که هنر خود نیز نوعی معرفت است و هنرمند در نظری که به عالم هستی دارد، همواره در صدد کشف و ظهور و بروز مراتبی از پدیده های آن است.
مسجد به عنوان معماری پاک و مقدس، همواره مورد توجه مسلمانان بوده و نمادی از پاکی، یگانگی و وحدت در میان مسلمانان است. اهمیت و قداست این مکان، هنرمندان مسلمان را برآن داشت تا کمال هنر و خلاقیت خویش را در زیباسازی و طراحی آن بکار گیرند و نهایت شکوه اسلامی را در این بنای مقدس متبلور سازند. استفاده از نقوش، نمادها و رنگ های گوناگون در مساجد همه و همه، مؤید این مطلب است که یک ارتباط تنگاتنگ بین نظام خلقت انسان و طبیعت وجود دارد، ولی در دنیایی ورای این طبیعت، »حقیقت« چیز دیگری است.
در این مقاله ابتدا به بررسی عدد هفت و هفت رنگ در معماری اسلامی پرداخته و سابقه استفاده نمادین از عدد هفت مورد بررسی قرار می گیرد و سپس دیدگاه عرفا در مورد آن بیان می شود و در ادامه چگونگی تجلی عدد هفت در معماری مساجد بیان می شود. هدف این نوشتار، بررسی عدد هفت و رویکردهای نمادین آن در عرفان و معماری مساجد است تا بتوان جنبه های معنایی دنیای نقوش و طرح های بکار رفته در معماری دوره اسلامی را شناساند.
-2 روش تحقیق
در این مقاله از روش توصیفی-تحلیلی استفاده شده است . روش گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه ای-اسنادی می باشد. بدین منظور با استفاده از مطالعه کتابخانه ای و بررسی اسناد و مدارک مکتوب، ضمن مراجعه به منابع موجود و مطرح نمودن دیدگاههای مختلف و تجزیه و تحلیل آنها، سعی شده وجوه ممکن مساله مورد توجه قرار داده شود.
-3 عدد هفت در فرهنگ اسلامی
"عدد هفت در بسیاری از امورات فرهنگی، اجتماعی و معنوی و جهانی در تمدن اسلامی ایران تجلی خود را نشان می دهد. بسی شگفت انگیز است که زیباترین اندیشه های انسانی را هم در حصار عدد هفت می بینیم که در بسیاری موارد با رنگ های هفتگانه علاوه بر فرهنگ و معارف اسلامی در عرصه های هنر اسلامی عجین و تاویل شده است." - شریف محلاتی م. , " - 1337 این عدد همواره در فرهنگ های مختلف،پیوندی عمیق با امر قدسی و عرفانی دارد و در سراسر جهان نماد یک کلیت،کلیتی در حال حرکت و پویایی کامل است.
در" فرهنگ و هنر ایران، بویژه در دوران اسلامی بسیاری از پدیده های کیهانی،مربوط به آفرینش و هستی و مخصوصاً در عرصه ها و پدیده های دینی و عرفانی ، در تجلی محسوس با عدد هفت تفسیر گردیده که رازهای عمیق،گسترده و بیشماری را در بر دارد.
از هفت روز هفته تا هفت آسمان یا هفت گنبد خضرا، آفرینش هستی و موجودات در هفت روز بر اساس آیات قرآن، هفت طبقه دوزخ، هفت مرتبه ی طواف به دور کعبه، هفت بار سعی بین صفا و مروه، انداختن هفت سنگ در رمی جمرات، در مناسک حج، هفت گام نورانی، هفت معنی باطنی قرآن، هفت مرحله ی سیرسلوک عرفان، مراحل هفتگانه ی معراج حضرت رسول اکرم و هفت هایی از هفت در عرصه ی هنر، بویژه هفت رنگ، را می توان ذکر کردکه واسطه ی مراحل هفت قلم - در خط و تزئین - و هنرهای هفتگانه تا هفت گنبد یا هفت پیکر است، که نظامی شاعر توانمند کشور را به واسطه ی تسلط و تبحرش در شناخت رنگ ها و توصیف شگرف ویژگی های آن، شاعر رنگ ها و یا نقاش چشم اندازهای عرصه کلام شناخته اند.
در واقع در انواع معماری توحیدی، اعداد همانند هستی، انسان و بنا، از ظاهر و باطنی تشکیل شده است که اگر چه متفاوتند اما منفک و متباین نیستند . هر دو حوزه، مرتبه ای از مراتب حقیقت هستند که در دو سطح مختلف تنزل یافته است و هیچ یک بدون دیگری معنایی نخواهد داشت و می توانند وحدتی چشمگیر میان کالبد - نیارش - و معنای - آرایه - بنا برقرار سازند.
جدول1؛ نمودهای عدد هفت در قلمروهای مختلف
