بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری به عنوان یکی از بزرگترین بخش درآمدزایی در جهان به حساب می آید. بسیاری از کشورها، بخش گردشگری را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال و رشد بخش خصوصی می دانند.گردشگری مشاغل متعددی را در سطح جهان پدید آورده است و با بسیاری از حرفه ها ارتباط مستقیم و غیر مستقیم دارد. از جمله الگوهای گردشگری در نواحی روستایی، گردشگری خانه های دوم است که مقبولیت فراوانی یافته و دلایل آن: درآمدکافی- داشتن وقت آزاد- بهبود وسایل حمل و نقل- تمایل به استفاده از تفریحات سالم غیرشهری و تمایل به سرمایه گذاری بوده است.
فرضیات پژوهش
-1 بین توسعه گردشگری خانه های دوم و سرمایه اجتماعی رابطه وجود دارد .
-2 بین توسعه گردشگری خانه های دوم و سرمایه اقتصادی رابطه وجود دارد .
-3 بین توسعه گردشگری خانه های دوم و سرمایه انسانی رابطه وجود دارد .
-4 توسعه گردشگری خانه های دوم موجب معیشت پایدار شده است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از دید روش در دسته پژوهشهای توصیفی - پیمایشی می باشد و از روش آماری SPSS استفاده شده است که در نتیجه گردشگری به عنوان ابزاری برای کمک به توسعه ی اقتصادی و اجتماعی نواحی روستایی مورد توجه بسیاری ازمتخصصان توسعه ی روستایی و دولتها قرارگرفته است.
واژه های کلیدی:گردشگری، مناطق روستایی، معیشت پایدار، خانه های دوم.
مقدمه
رشد و گسترش گردشگری از جمله پدیده های مهمّ اواخر قرن بیستم است که با سرعت در قرن جدید ادامه دارد.نواحی روستایی و کوهستانی مهم ترین عرصه هایی هستند که در زمینه گردشگری و فعالیت های وابسته به آن به شدت مورد توجه گردشگران و کارشناسان گردشگری است. پدیده خانه های دوم در گردشگری روستایی نوع خاصی از گردشگری است که در جهت توسعه ملی و منطقه ای مطرح می شود که با توجه به وجود مرفولوژی و چشم اندازهای طبیعی، فرهنگی، هنری، تاریخی، معماری واجتماعی در روستاها شکل می گیرد. این نوع گردشگری را از نزدیک با شیوه زندگی بومی آشنا کرده وبرای روستائیان منافع مستقیم ایجاد میکند.
از آنجا که ایران کشوری با آب و هوای متنوع و انعطاف پذیر است و در هر مقطعی از زمان، چهار فصل را می توان در نقاط مختلف آن مشاهده کرد، بالطبع وجود چنین موقعیتی، اثرات و پیامدهای خود را بر چهره زمین از قبیل سکونتگاهها، فرم مساکن، مزارع، قشربندی اجتماعی و... نشان می دهد و دیگر اینکه فضای روستایی ایران بستر شکوفایی بخش مهمی از تمدن گذشته ایران زمین است و دارای تنوع قومی، فرهنگی میباشد و روستاهایی با ماهیت مختلف بوجود آمده اند که متأسفانه فقط چند نمونه از این روستاها از قبیل ماسوله، کندوان، ابیانه و چند روستای دیگر شناخته شده اند و دارای شهرت جهانی می باشند در حالیکه این قبیل روستاها در ایران بسیار زیادند که به ورطه فراموشی سپرده شده اند از جمله منطقه چلاو که این روستا حتی برای مردم ایران نیز ناشناخته است و با کمی توجه به این روستا و روستاههای نظیر آن می توان نقش مهمی در توسعه روستایی و بهبود اقتصاد ناحیه ای هر منطقه نقش داشته باشد.
مطالعات انجام شده در این زمینه
امروزه در ادبیات گردشگری به خصوص در خارج از کشور مطالعات زیادی در زمینه توسعه گردشگری خانه های دوم در بخش گردشگری انجام شده است.در داخل کشور نیز در این زمینه مطالعات جدی صورت گرفته است ولی مطالعات انجام شده بطور کلی با توجه به گرایش های پژوهشگران در زمینه های مختلفی مانند گردشگری خانه های دوم و اثرات آن بر نواحی روستایی، تأثیر گردشگری بر معیشت پایدار روستایی و آثار اقتصادی گردشگری خانه های دوم با گردشگری روزانه بر نواحی روستایی انجام شده است.
نمونه هایی از این مطالعات به شرح زیر اند:
بر اساس مطالعه موردی : تاثیر گردشگری بر معیشت پایدار روستایی روستای برغان شهرستان ساوجبلاغ چارچوب معیشت پایدار گردشگری فرصتی را برای بررسی ابعاد جدید در پیوند با نقش و تاثیرات گردشگری به عنوان استراتژی معیشتی در توسعه روستایی فراهم می آورد[1]. پژوهش انجام شده در زمینه مفاهیم برنامهریزی در ایران با تأکید بربرنامهریزی روستایی. با توجه به اهمیت گردشگری در تجدید حیات جوامع روستایی، مدیریت ،برنامه ریزی روستایی و توسعه پایدار گردشگری می تواند پیامدهای مثبت آن را به حداکثر و پیامدهای منفی آن را به حداقل ممکن کاهش دهد[2]گردشگری خانه های دوم و اثرات آن بر نواحی روستایی مورد پژوهش قرار گرفته که در مورد تاثیر مثبت و تاثیر منفی خانه های دوم در منطقه روستایی بحث می کند.[3]
واژه های عملیاتی پژوهش
-1 معیشت پایدار:
امروزه موضوع پایداری سرلوحه تمامی فعالیتها و برنامه های توسعه، از جمله توسعه روستایی است. بر این اساس رویکرد معیشت پایدار از جدیدترین رویکردها، در زمینه توسعه جوامع روستایی میباشد که در سال های اخیر به منظور توسعه روستایی و کاهش فقر و نابسامانی های روستایی مورد توجه جدی قرار گرفته است. در واقع رهیافت معیشت پایدار تلاش میکند تا عوامل اصلی که روی معیشت روستایی اثر می گذارند و روابط بین این عوامل موثر را شناسایی کند.
-2 سرمایه اجتماعی:
سرمایه اجتماعی مفهومی جامعهشناسی است که در تجارت، اقتصاد، علوم انسانی و بهداشت عمومی جهت اشاره به ارتباطات درون و مابین گروهی از آن استفاده می شود. اگرچه تعاریف مختلفی برای این مفهوم وجود دارد، اما در کل سرمایه اجتماعی به عنوان نوعی “علاج همه مشکلات” جامعه مدرن تلقی شده است.[6]
-3 سرمایه اقتصادی:
سرمایه اقتصادی کشورهای پیشرفته صنعتی، سرمایه انسانی نقش مهمی داشته و گفته می شود که سهم مهمی از سرمایه اقتصادی این کشورها ناشی از توسعه سرمایه انسانی است. سرمایه انسانی در واقع مکمل سرمایه فیزیکی است و موجب می گردد تا از سرمایه های فیزیکی به صورت مناسبت تری بهره برداری شود.تجربه کشورهای پیشرفته و مطالعات مختلف در زمینه رشد اقتصادی کشورها در طول زمان و یا در میان کشورها، نشان داده است که توضیح نرخ رشد و سرمایه اقتصادی تنها از طریق عوامل مرسوم؛ مانند سرمایه و نیروی کار، نتایج دقیقی به دست نمی دهد و سرمایه انسانی به عنوان یک متغیر اصلی باید وارد مدل های رشد شود .
-4 سرمایه انسانی:
سرمایه انسانی موجودی شایستگی ها، دانش ، ویژگی های اجتماعی و شخصیتی شامل خلاقیت، تجسم در توانایی برای انجام کاری جهت تولید ارزش اقتصادی است. سرمایه ی انسانی دید اقتصادی جامع ای از انسان فعال در اقتصاد است، در حالی که تلاشی برای کسب پیچیدگی بیولوژیکی، اجتماعی، روانشناسی و فرهنگی است به طوریکه در اثرات متقابل اقتصادی یا صریح با هم تقابل دارند.[7]
نگاهی اجمالی به تاریخچه گردشگری خانه های دوم در جهان
در گذشته، مالکیت و تدارک خانه های دوم به بخش کوچک و مرفه جامعه محدود می شد. طبقه اشراف و بورژوای انگلستان، فرانسه، سوئد و سایر کشورهای اروپایی از قرن هفدهم به بعد در تعطیلات آخر هفته و تابستان ها از شهر به روستا می رفتند.پدیده خانه های دوم به شکل، ابعاد و مقبولیت عمومی که امروزه پیدا کرده است بیشتر به سال های پس از جنگ جهانی دوم بر می گردد. [8] گردشگری خانه های دوم اخیراً شکوفایی دوباره ای را تجربه می نماید که اغلب انعکاسی از الگوهای جدید تولید و مصرف اقتصادی است در برخی از کشورها مالکیت خانه های دوم به عنوان بخش اجتناب ناپذیر الگوی جدید زندگی مطرح شده و به همین دلیل بازار اصلی مقاصد روستایی را گردشگران داخلی تشکیل می دهند فرانسه، آلمان و ایتالیا از زمره کشورهایی به شمار می آیند که با توجه به تعداد جمعیت ساکن خود بیشترین تعداد خانه های دوم را در خود جای داده اند.
در فرانسه، خانه های دوم اغلب در اماکنی که از نقاط ممتاز گردشگری به حساب می آیند؛ یعنی در کنار دریا و یا نواحی کوهستانی استقرار یافته اند. در ایالات متحده آمریکا نیز چنین است برای مثال می توان به خانه های دوم تجمّلی و لوکس واقع در ایالات فلوریدا، کالیفرنیا و ویلاهای مجلل در کوه های راکی اشاره کرد. در روسیه، »داچا« ها در حوالی مسکو و یا در کرانه های دریای سیاه نقش مشابه ای دارند. [9]
مفاهیم و تعاریف
-1 گردشگری:
گردشگری به مجموعه فعالیت ها و اقداماتی گفته می شود که به شکلی مرتبط با فرد گردشگر صورت می گیرد، به همراه کلیه فعالیت هایی که گردشگران در هنگام مسافرت به مکانی خارج از محل سکونت شان انجام می دهند. بنابراین ویژگی اصلی گردشگر این است که در درجه اول، به سفری اطلاق می شود که دور از خانه یا محل کار است؛ و دوم، اقامت کوتاه مدتی است که گاهی ممکن است بدون توقف شبانه باشد.
-2 گردشگر یا جهانگرد:
جهانگرد به مسافری گفته می شود که با انگیزه ها ی گردشگر ی به مقصدی مسافرت نموده و بیش از یک شب و کمتر از 6 ماه در مقصد اقامت نماید ، بدون اینکه اشتغال و اقامت دایم در مقصد داشته باشد. گردشگر به کسی اطلاق می شود که به مکانی غیر از محل سکونت سفرکرده و هدفش مقاصد کاری و یا استفاده از اوقات فراغت باشد و مخارج او در مقصد ، از درآمدی که در محل سکونت بدست آورده پرداخت می شود.[10]
-3 شاخصهای گردشگری
برای تعریف گردشگری از ضوابط و شاخص های متعددی استفاده می شود که بر اساس آن می توان انواع گردشگری را تعریف و طبقه بندی نمود:
شاخص زمان: که فعالیت های گردشگری را به اشکال کوتاه مدت - کمتر از یک روز - ، میان مدت - 1 تا 3 روز - و دراز مدت - بیش از 3 روز - از یکدیگر تفکیک می کند .شاخص مکان: که گردشگری را به صورت فعالیت هایی در حوزه های نزدیک، میانی و خارج یا دور تقسیم بندی می نماید .
شاخص انگیزه: که بر اساس آن گردشگری با انگیزه های استراحتی، تفریحی، درمانی، زیارتی، فرهنگی، اقتصادی، آموزشی، ورزشی و ... از یکدیگر تفکیک می گردد.
شاخص فصل: که گردشگری را بر اساس فصول سال طبقه بندی می کند.شاخص شکل و سازماندهی سفر: مانند انفرادی،گروهی،خانوادگی و ... که ترکیب گردشگری را مشخص می نماید.شاخص وسیله نقلیه مورد استفاده: که بر اساس نوع وسیله نقلیه طیقه بندی می شود .
شاخص نوع و محل اقامت: که گردشگران را بر اساس نوع و محل اقامت هم از نظر کیفی و هم از نظرکمی طبقه بندی می کند. مانند گردشگران مقیم در هتل ها یا خانه های ویلایی و یا پانسیون های خانگی و غیره.
-4 توسعه روستایی :
توسعه روستایی فرایندی است که منجر به ارتقای توانایی روستاییان برای کنترل محیط شان بشود تا زمینه بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی ساکنان روستا را فراهم سازد.[11]
-5 توسعه پایدار گردشگری توسعه ای است که در آن توازن و تعادل، حفظ ارزش ها و کیفیت اخلاقیات و اصول اقتصادی و نیز مزیت های اقتصادی همه به همراه هم دیده شده و کوشش می شود تا توسعه ای متعالی و متعادل و همه جانبه جایگزین توسعه صرفاً اقتصادی گردد. راهبرد گردشگری پایدار در دنیای امروز رهیافت جامعی است که خواهان رشد بلند مدت صنعت گردشگری بدون اثرات مخرب به زیست بوم های طبیعی است و بر این نکته تأکید دارد که در قالب توسعه گردشگری، بشر قادر خواهد بود که جوانب خاصی از محیط را در جهت مثبت یا منفی دست کاری کند..[12]
-6 کارکردهای گردشگری روستایی
گرچه گردشگری پیامدهای مثبتی را به دنبال دارد اما بدون برنامه ریزی و نظارت دقیق، حتی این نوع گردشگری می تواند آسیب های جدی را بر پیکر روستاها وارد نماید. این گردشگری بر سه بعد اقتصادی، محیطی و اجتماعی- فرهنگی تاثیر دارد.اثرات مثبت و کارکردهای گردشگری روستایی در ذیل بیان گردیده است:
کارآفرینی برای جوانان و زنان روستایی، توسعه مراکز اشتغال کوچک و ایجاد شغل های متعدد و جلوگیری از مهاجرت.مشارکت افراد محلی در مدیریت و برنامه ریزی ها و نیز جلب مشارکت آنان در توسعه اقتصاد ملی با پتانسیل حفظ و حمایت از منابع طبیعی و محیط زیست.تزریق سرمایه به روستا و کاهش فقر با ایجاد یک کانال جهت ارزش افزوده محصولات محلی، رشد و حفظ صنایع دستی و خارج شدن از اقتصاد تک بعدی روستا و افزایش و تغییر شکل منابع در معرض خطر به سمت منابع پربازده و همراه با سودمندی و توزیع درآمد.ارتباطات بیشتر روستاییان با سایر جوامع و فرهنگ های متنوع و ارتقاء سطح فرهنگ مردم محلی، حفظ و تداوم ارزش های فرهنگی و شناساندن هویت محلی افزایش سرمایه اجتماعی و رفاه جوامع محلی.[13]
7 خانه های دوم خانه های دوم خانه هایی است که بوسیله خانوارهای ساکن در نقاط
دیگر خریداری و یا به مدت طولانی اجاره می شود. چنین خانه هایی معمولاً در نواحی روستایی قرار داشته و برای مقاصد تفریحی استفاده می شوند، دارای اسامی خانه های آخر هفته و خانه های تعطیلات نیز هستند.
موقعیت جغرافیایی
منطقهای کوهستانی بسیار زیبا و سرسبز در استان مازندران، شامل روستاهای: سنگچال، گنگرج کلا، تیار، زرخونی و فیل بند میباشد. مسیر اصلی ورودی به این منطقه در بیست کیلومتری شهر آمل، از جاده هراز میباشد و آب و هوایی نسبتا سرد و بارانی و مه آلود دارد. این منطقه اصولا یک منطقه ییلاقی نشین برای اهالی آمل و بابل محسوب میشود که عموما در فصل تابستان رونق بسیاری دارد. جمعیت بسیار کمی در تمام طول سال در این منطقه سکونت دائمی دارند که شاید تعداد آنها به کمتر از صد خانوار در کل روستاهای منطقه نرسد. مناطق ییلاقی منطقه شامل تیار پاشاکلا نجارکلا پاریمه گنگرجکلا چمه بن زرخنی سنگچال و فیلبند میباشد.جمعیت ثابت - بیست و چهار آبادی - چلاو در سال 1390 برابر 23754 نفر در 1386 خانوار سرشماری شد که این تعداد در فصل
