بخشی از مقاله
چکيده :
صنعت گردشگري به عنوان صنعتي نوپا به ويژه در سالهاي اخير تأثيرات عميقي بر وضعيت اقتصادي،اجتماعي و فرهنگي کشورهاي جهان داشته است . آثار مادي و اقتصادي گردشگري عمده ترين مبناي سياستگذاري در اين خصوص بوده است . ايجاد اشتغال و دستيابي به درآمد ارزي پايدار و مناسب و همچنين شناخت متقابل فرهنگي در راستاي صلح و وفاق بين المللي از آثار اقتصادي و اجتماعي اين صنعت است . چالش هاي پيش روي گردشگري را ميتوان به دو دسته چالش هاي زيست محيطي و چالش هاي فرهنگي، اجتماعي تقسيم کرد. در اين ميان تاثيرات فرهنگي – اجتماعي گردشگري بر جامعه ميزبان از مهمترين اين تاثيرات است . از آن سو منطقه حفاظت شده اشترانکوه که يکي از مناطق منحصر به فرد در استان لرستان و کشور شناخته مي شود، به دليل موقعيت مناسب جغرافيايي داراي پتانسيل فراوان گردشگري است و مي توان از اين موقعيت جهت انجان تحقيقات علمي استفاده کرد. هدف از اين پژوهش بررسي و شناخت تاثيرات فرهنگي - اجتماعي گردشگري بر جامعه ميزبان است . در گام نخست از اطلاعات کتابخانه اي به بررسي اثرات و سپس بر اين اساس در گام بعدي از داده هاي پرسشنامه استفاده مي شود. روش تحقيق اين پژوهش توصيفي از نوع پيمايشي است . نتايج پژوهش نشان مي دهد که مردم منطقه نسبت به توسعه گردشگري نظر مثبتي دارند.
واژگان کليدي: گردشگري، اثرات فرهنگي اجتماعي گردشگري،لرستان ، منطقه حفاظت شده اشترانکوه ، جامعه ميزبان
١- مقدمه :
در جهان امروز گردشگري وبلاخص طبيعت گردي بعنوان راهي جهت توسعه اقتصادي و اجتماعي جوامع ، مورد توجه اکثر کشورها بخصوص کشورهاي جهان سوم قرار گرفته است . در سال ١٩٩١ ، جامعه بين الملل طبيعت گردي، اين صنعت را اين گونه تعريف کرد: «طبيعت گردي سفري مسئولانه به مناطق طبيعي است که در آن محيط زيست حفظ و بر رفاه مردم بومي تاکيد مي شود. در واقع طبيعت گردي به آن نوع از گردشگري اطلاق مي شود که مبتني بر مسافرت هدفمند به مناطق طبيعي، براي مطالعه ، لذت جويي و استفاده معنوي از مناظر گياهان و جانوران و هر نوع جنبه فرهنگي معاصر يا گذشته موجود در اين مناطق مي باشد ( مجنونيان ، ١٣٨١: ٥).
گردشگري در بستر محيط جغرافيايي صورت مي گيرد که متشکل از محيط طبيعي ، فرهنگي و اجتماعي است .هر يک از اين دو محيط متشکل از عواملي هستند که به نوعي بر گردشگري تاثير گذار است و از آن تاثير مي پذيرد .گردشگري مي تواند اثرات متفاوت و قابل توجهي در منطقه ي گردشگر پذير بر جاي بگذارد .اين اثرات مي توانند اجتماعي ، فرهنگي ، اقتصادي ، سياسي و زيست محيطي باشند .با توجه به پيچيدگي و همچنين گستردگي فعاليت هاي گردشگري اثرات ناشي از آن نيز ابعاد به هم پيوسته ي بسياري دارند که بايد در مطالعه ي اثرات گردشگري به آن ها توجه شود .(ميسون ،٢٠٠٣)
گردشگري، ارائه کنندة الگوهاي جديدي مي باشد که اين الگو ها مي تواند ويژگيهاي شخصيتي و فضاي زندگي مردم را تغيير دهد و ساماندهي نمايد؛ همچنين نمايش دهندة ويژگي هاي ساختار جامعه ، ارزش ها و اعتقادها مردماني هستند که در آن سرزمين سکونت دارند(رينگر ،٣٥:١٩٩٨) کشور ايران با توجه به موقعيت ويژه در صنعت گردشگري از تاثيرات گردشگر بر جامعه ميزبان مستثنا نيست .
٢- بيان مسئله :
گردشگري بر خلاف بسياري از فعاليت هاي صنعتي ديگر در يک مکان صورت مي گيرد .اين بدان معناست که گردشگر محصول را در مقصد گردشگري به مصرف مي رساند .بنابراين اثرات گردشگري از نظر فضايي عمدتا در مقصد گردشگري متمرکزند. در بررسي آثار منفي توسعه گردشگري بر فرهنگ جوامع ، برخي معتقد به تجاري شدن يا کالايي شدن فرهنگ جامعه ميزبان هستند.
به اين معنا که ساکنين محصولات فرهنگي خود را انگونه که مورد پسند گردشگران باشد عرضه مي کنند. اثر القايي نيز از جمله همين آثار منفي استو به فرايندي گفته مي شود که فرهنگ گردشگران وهر چه مربوط به آنهاست ، براي جامعه ميزبان الگو مي شود و ساکنين به تقليد کورکورانه فرهنگ گردشگران مي پردازند. به عبارتي تعامل ميان فرهنگي گردشگران وجامعه ميزبان ، مهمترين اثري که ايجاد مي کند، تقليد ساکنان محلي از رفتار گردشگران است . اين تقليد رفتاري، باعث پيامدهايي مثل تغيير در کاربرد زبان ، لباس و فرهنگ شده ويا کمکي به فزوني جنايت ، فحشا، قمار وتغيير اشکال مادي و غير مادي فرهنگ محلي مي نمايد
(واي.گي، .(365:1382
اگر جامعه ميزبان بر اين باور باشد که توسعه گردشگري در حال تخريب محيط اجتماعي و فيزيکي آن ها است و گردشگران عامل اين روند هستند، ممکن است کيفيت تعاملات ميان ساکنين و گردشگران دچار تنزل شود.(راس ، ١٩٩١)
از اين رو، برنامه ريزي در راستاي توسعه گردشگري پايدار، بايد بر اساس اهداف و اولويتهاي جامعه ميزبان بوده و فراتر از آن ، برخي از محققين پيشنهاد مي کنند. که سطح فعالت هاي گردشگري تنها با کسب اجازه قانوني از ساکنين ارتقا يابد(کوک، ١٩٨٠) با چنين رويکردي، نگرش و گرايش به جامعه ميزبان نقطه ثقل فعاليت برنامه ريزي در گردشگري محسوب و مشارکت ساکنين به عنوان کاتاليزوري در روند برنامه ريزي توسعه پايدار گردشگري مورد تاکيد است (بلانک ،١٩٨٩).
منطقه حفاظت شده اشترانکوه که يکي از مناطق منحصر به فرد در استان و کشور شناخته مي شود، به دليل موقعيت مناسب جغرافيايي داراي پتانسيل فراوان جذب گردشگر است ، جامعه بومي منطقه از انجا که به اقوام مختلف لر و بختياري تعلق دارند و به مهمان نوازي شهره هستند، لذا ميتوان براي اين چنين پژوهش هاي نمونه خوبي باشند. در اين پژوهش عوامل جمعيت شناختي ساکنين منطقه به عنوان متغير مستقل و نگرش آن ها در رابطه با اثرات اجتماعي-فرهنگي به عنوان متغير وابسته مورد مطالعه قرار گرفته است .
٣- مباني نظري :
در گردشگري پايدار توجه به نياز هاي جامعه ميزبان از اهميت زيادي برخوردار است . و به هنگام برنامه ريزي ودر فرايند مديريت گردشگري به اين نياز ها توجه زيادي مي شود. به ويژه در چنين صنعتي به اين مساله توجه مي شود که مبا دا اين موضوعبر ساختار فرهنگي و اجتماعي جامعه ميزبان اثرات ويرانگر يا منفي بگذارد.کيفيت تجربه هايي که مسا فر يا گردشگر به دست مي آورد، در گروه ويژگيهاي فرهنگي و اجتماعي مقصد يا مکاني است که مورد بازديد قرار مي دهد.
٤- اثرات گردشگري:
گردشگري در محيطي صورت مي گيرد که متشکل از انسان و ويژگي هاي طبيعي است .محيط انساني متشکل از عوامل و فرايندهاي اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي است . محيط طبيعي نيز از گياهان ، جانوران و زيست گاه هايشان تشکيل مي شود .با اين حال شايان ذکر است که در واقع محيط انساني و محيط طبيعي در هم آميخته اند و فعاليت انساني هم بر محيط طبيعي اثر مي گذارد و از آن اثر مي پذيرد.
گردشگري مي تواند به عنوان شکلي با اهميت از فعاليت هاي انساني اثرات قابل توجهي داشته باشد .اين اثرات در منطقه ي مقصد جايي که گردشگران با محيط محلي ، اقتصاد ، فرهنگ و جامعه تعامل دارند بسيار مشهود است .از اين رو مي توان به طور مرسوم اثرات گردشگري را تحت عناوين اثرات اجتماعي ، فرهنگي ، اقتصادي و زيست محيطي مورد بررسي قرار داد .در حقيقت مسائل گردشگري عموما چند جانبه اند و غالبا داراي مجموعه اي از ابعاد اقتصادي ، اجتماعي ، زيست محيطي هستند .بنابراين هنگام بررسي هر يک از انواع اثرات بايد به خاطر داشت که اين اثرات چند جانبه اند و تقسيم بندي آن ها آن طور که غالبا نشان داده شده آسان نيست .به بيان ديگر نمي توان اثرات گردشگري را به سادگي صرفا تحت عنوان اثرات اجتماعي ، زيست محيطي يا اقتصادي طبقه بندي کرد بلکه اين اثرات گرايش به داشتن ابعاد به هم پيوسته ي بسياري دارند(ميسون ،٢٠٠٣) يکي از مهمترين اثرات گردشگري اثرات اجتماعي و فرهنگي بر جامعه ميزبان است .
٥- اثرات فرهنگي و اجتماعي :
برخي از سودمندترين اثرات گردشگري بر جامعه شامل اين موارد است :
ازدياد اشتغال
تجديد حيات نواحي فقير يا غير صنعتي
نوزايي هنرها و فنون محلي و فعاليت هاي فرهنگي سنتي بهبود زندگي اجتماعي و فرهنگي جامعه ي محلي نوسازي سنت هاي معماري محل
افزايش لزوم حفاظت از مناطق فوق العاده و زيبايي که داراي ارزش زيبايي شناختي و فرهنگي
گردشگري به ويژه در کشورهاي در حال توسعه مي تواند از طريق ايجاد تغييرات در شکل اشتغال از کشاورزي سنتي به صنايع خدماتي باعث تحرک اجتماعي بيشتر و منجر به حقوق هاي بالاتر و آينده ي شغلي بهتر مي شود(ميسون ، ١٩٩٥)
با اين حال گردشگري به داشتن اثرات زيان آور بسيار گسترده بر جامعه و فرهنگ مناطق ميزبان معروف است . ممکن است گردشگري باعث ايجاد ازدحام در تفريحگاه ها شود .اين ازدحام نيز مي تواند موجب فشار روحي بر گردشگران در جامعه ي ميزبان شود .در بعضي مناطق گردشگري باعث کاهش رونق فعاليت هاي سنتي از قبيل کشاورزي مي گردد و ممکن است مناطق وابستگي بيش از حدي به گردشگري پيدا کنند.
جدول (١) اثرات مثبت و منفي فرهنگي – اجتماعي جهانگردان (واي.گي،١٣٨٢: ٢٩٣)
٦- محدوده مورد مطالعه :
منطقه حفاظت شده اشترانکوه با وسعت ١٠٤٣٥٥ هکتار، در جنوب و جنوب شرقي شهرستان دورود و در بخش غربي شهرستان ازنا واقع شده و محدوده جغرافيايي آن شامل ٤٨ درجه ، ٥٨ دقيقه ، ١٠ ثانيه تا ٤٩ درجه ، ٢٧ دقيقه ، ٣٣ ثانيه طول غربي و ٣٣ درجه ، ١٠ دقيقه ، ٥٠ ثانيه تا ٣٣ درجه ، ٣٥ دقيقه ، ١٧ ثانيه عرض شمالي است . دسترسي به اين منطقه از طريق محور ارتباطي درود– ازنا است که از ميان آن ميگذرد. منطقه حفاظت شده اشترانکوه با حداقل ارتفاع حدود ١٤٠٠ متر در ايستگاه چم چيد و حداکثر ارتفاع ٤٠٩٠ در قله سن بران (اشترانکوه ) ناحيه اي کاملا کوهستاني و مرتفع ، با شيب هاي تند به همراه بيرون زدگيهاي سنگي و در بسياري از عرصه ها فاقد پوشش خاکي و يا داراي پوشش خاکي، کم عمق است . منطقه حفاظت شده اشترانکوه با روند شمال غرب و جنوب شرق که روند کلي ارتفاعات زاگرس است شامل طاقديس هاي متوالي است که در آنها رسوبات آهکي کرتاسه و ژوراسيک و سنگ هاي کنگلومرايي پليوسن گسترش زيادي دارند. اقليم دربرگيرنده منطقه از نيمه مرطوب سرد تا ارتفاعات متغير است ؛ به طوريکه بيش از ٥٥ درصد اقليم منطقه از نوع اقليم ارتفاعات است
