بخشی از مقاله
چکیده
گردشگری متکی به طبیعت نه تنها به عنوان ابزاری برای ارتقاء سطوح اجتماعی و اقتصادی مردم بومی تلقی میشود بلکه به علت کارکردهای حفاظتی تفرج به عنوا ن راهکار مدیریتی تجربه شده، برنامهریزی آن در عرصههای منابع طبیعی زمینه حفاظت پویای آنها را نیز مهیا میکند. راهبردهای مدیریتی، فعالیتهای گردشگری، که در اهداف حفاظتی یک منطقه حفاظتشده نقش دارند، را تعیین میکنند. منطقه حفاظت شده خاییز یکی از مناطق گردشگری در استان خوزستان است که با دارا بودن توانمندیهای اکولوژیکی میتواند مکان مناسبی برای گردشگریباشد در این تحقیق مغضلات گردشگری در این منطقه شناسایی شد. نتایج نشان داد که راهکار این معضلات مدیریت و برنامهریزی و هماهنگی لازم بین ارگانهای مربوطه و مشارکت دادن مردم بومی است.
کلمات کلیدی: گردشگری، مناطق حفاظتشده، مدیریت وبرنامهریزی، معضلات.
.1 مقدمه
رشد فزاینده شهرنشینی در دهههای اخیر سبب شده است که توجه به صنعت توریسم بهعنوان بزرگترین و متنوعترین صنعت و نیز به عنوان هدفی قابل حصول در فرآیند توسعه پایدار، مورد توجه قرار گیرد. بسیاری از کشورها این صنعت پویا را منبع اصلی درآمد، ایجاد اشتغال، رشد بخش خصوصی، تبادلات فرهنگی و انسانی و توسعه ساختار زیربنایی میدانند - درام و مور،. - 2002 مطالعات و پژوهشهای انجام شده در زمینهی گردشگری در ایران و دیگر کشورها نشان دهندهی پیامدهای مثبت و منفی این پدیده در ابعاد و زمینههای مختلف است. بسیاری ازتحقیقاتی که پیامدهای مثبت و منفی گردشگری را مورد توجه قرار داده اند، بیشترین اثرات مثبت گردشگری را در زمینههای اقتصادی برشمردهاند و بیشترین اثرات منفی آن را در زمینههای اجتماعی، فرهنگی، قانونی و محیطزیستی دستهبندی کردهاند . - Kim et al.,2013. Wang et al.,2006. Andereck et al.,2011. -
همگامی و همسازی بعد معنوی و مادی نیازهای انسان راهکار رفع مشکلات منفی صنعت گردشگری میباشد، که در این میان سازماندهی و برنامهریزی محیطهای طبیعی با کاربریهای عمومی ویژه و پیوند آن با جریانهای گردشگری درشاخهای از آن به نام گردشگری هدفمند طبیعت - اکوتوریسم - یکی از رهیافتهای سازنده به شمار میآید . - Vosoghi, 2005 - میتوان بیان داشت که گردشگری و بویژه طبیعتگردی بهعنوان یکی از شیوههای استفاده و حفاظت از جاذبههای طبیعی و هم راه حلی برای پایداری پتانسیلها به شمار میآید - آذرنیوند و همکاران، . - 1385 امروزه در مقیاس جهانی این موضوع پذیرفته شده است که طبیعت گردی باید مرتبط با اکولوژی، حفاظت از محیطزیست و بهرهگیری مناسب و طولانی مدت از طبیعت با حداقل تغییر در توازن محیط طبیعی و آسیبرسانی همراه باشد. مطابق این تعریف هربرنامه گردشگری که شامل چهار بخش عمده زیر باشد ، میتوان طبیعتگردی به حساب آورد:
✓وابسته به طبیعت باشد.
✓از نظر اکولوژیک پایدار باشد.
✓فعالیت آموزشی و تفسیر ارزشهای محیطی / فرهنگی مهمترین بخش گردشگری باشد.
✓ جوامع محلی و میزبان در آن مشارکت داشته باشند . - Swarbrook, 1999 -
سازمانهای جهانی محیطزیست در همهی بحثهای نظری، به یکپارچگی و گستردگی مناطق حفاظتشده بهعنوان واحدی اکولوژیک و طبیعی، همواره تاکید بسیار کردهاند. توریسم و اکوتوریسم معمولا بخشی از استراتژی کنترل، مناطق حفاظتشده میباشد - مومنی، . - 1392 که میتوان بهعنوان راهکار مدیریتی در عرصههای منابع طبیعی مورد استفاده قرار بگیرد - Laurance et al., 2005 - امروزه صنعت توریسم بهعنوان یکی از محورهای مهم توسعه همه جانبه بسیاری از کشورهای جهان بشمار میآید و اکوتوریسم که زیرمجموعهای است از صنعت زنده و پویای توریسم در عین بازدهی و سودآوری چشمگیر اقتصادی، متضمن تامین لایههای عمیقتر توسعه است،که بهعنوان پایدارترین نوع طبیعتگردی و سازگارترین نوع توریسم همچنین - امینیان و همکاران، - 1391
از بنیانهای توسعه پایدار و راهی برای حفظ چشماندازها و ذخایر طبیعی است. مسلما توسعه اکوتوریسم پایدار در گرو حفظ محیطزیست و استفاده بهینه از امکانات موجود آن است - ادینگتون، . - 1995 این صنعت میتوان بهعنوان راهکار مدیریتی در عرصههای منابع طبیعی مورد استفاده قرار بگیرد . - Laurance et al., 2005 - لذا اهمیت دادن به نقش آن در حفاظت از محیطزیست بهمنظور دستیابی به توسعه پایدار امری ضروری میباشد - vosoghi ,2005 - که باعث حفظ محیطزیست و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی شده و حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد میکند . - Lindberg, & Hawkins,1993 -
در نتیجه بین اکوتوریسم و مناطق حفاظتشده، رابطهی همزیستی وجود دارد، اکوتوریسم به مناطق حفاظتشده نیاز دارد و مناطق حفاظتشده نیز به اکوتوریسم نیازمند است. بهطور کلی اکوتوریسم استراتژیای است برای کنترل مناطق حفاظتشده،که اگر به طور صحیح اجرا شود، فعالیتی مستمر را در برمیگیرد - مومنی، . - 1392 لذا اهمیت دادن به نقش آن در حفاظت از محیطزیست به منظور دستیابی به توسعه پایدار امری ضروری میباشد - vosoghi ,2005 - ، که باعث حفظ محیطزیست و بهبود کیفیت زندگی مردم محلی و حداقل آسیب را به طبیعت و فرهنگ منطقه وارد میکند . - Madden et al.,2008 -
در نتیجه لازمه مدیریت صنعت گردشگری در هر منطقه حفاظت شده، تهیه یک برنامه مدیریتی متناسب با ویژگیهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی آن منطقه می باشد. تدوین این برنامه به مدیریت گردشگری تسهیلات و امکانات مرتبط با آن کمک می نماید - سالاری و ارجمند، . - 1387 پس میتوان گفت با تاکیداتی که بر اهمیت نقش گردشگری در فرایند اقتصادی، اشتغالزایی، توسعه و لزوم توجه به آن شده است، گسترش بیرویه این صنعت مشکلات و معضلاتی را نیز به وجود آورده است که بیتوجهی به آن نیز مسائل و عواقب دردناکی را به وجود خواهدآورد. لذا شناخت به هنگام و به موقع اثرات گردشگری برابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی، زیستمحیطی و سیاسی در ایجاد دیدگاه مثبت به توسعه این صنعت پرشتاب جهانی و بهرهمندی از منابع آن میتواند نقش موثری داشته باشد که توجه به آن در سایر برنامهریزی هت خصوصا برنامههای کالبدی و سندهای فرابخشیمحیطزیست، میراث فرهنگی و گردشگری و سایر اسناد فرابخشی توسعه در برنامههای توسعه اقتصادی، فرهنگی- اجتماعی میتواند توان این صنعت را در حفظ و حراست از محیطزیست به اثبات برساند و پتانسیلهای این صنعت را در امر حفاظت و نگهداری محیطزیست به نمایش بگدارد - رشیدی و همکاران، . - 1390
مطالعات زیادی در مورد صنعت گردشگری در مناطق حفاظتشده صورت گرفته از جمله امینیان و همکاران در مقالهی خود به بررسی فرصتها و چالشهای توسعه پایدار اکوتوریسم ایران پرداختند. همچنین Kangas et al,2001:257; Malczewski, 2004: 3; ying et al, 2007:97 ; ; Babaie-Kafaky at all, 2009: 714; 97; Janke,2010;2228 نیز به بررسی و مکانیابی گردشگری پرداختند. هدف از این مقاله بررسی معضلات منطقه حفاظتشده خاییز بوده است.
.2 معرفی منطقه
منطقه حفاظتشده خائیز را میتوان یکی از مکانهای ناشناخته مناسب برای اکوتوریسم دانست، منطقه حفاظتشده خائیز از به هم پیوستن رشته کوهها، صخرهها، تپه ماهورها و پناهگاههای متعددی تشکیل شده است. که نشان دهنده تنوع بالای زیستگاه در منطقه میباشد. منطقه خائیز و کوه سرخ درتاریخ 1377/10/ 23 در شورای عالی محیطزیست بهعنوان منطقه حفاظتشده به تصویب رسید. منطقه حفاظتشده خاییز با مساحت 13484 هکتار به صورت مرزی بین دو استان کهگلویه و بویراحمد و خوزستان واقع شده است.آبریز حوزهی جنوبی این رشته کوه در شهرستان بهبهان از توابع استان خوزستان و آبریز حوزهی شمال آن در کهگلویه از توابع استان کهگلویه و بویراحمد واقع گردیده - مددی و همکاران، . - 1388
پژوهش حاضر برروی حوزه جنوبی منطقه حفاظتشده خاییز صورت گرفت است. وسعت منطقه مورد مطالعه بالغ بر 7882 هکتار بین عرض جغرافیایی 30œ 36 تا 30œ43 و طول جغرافیایی 50œ 18 تا 50œ25 واقع شده، که حدود 50 درصد از مساحت منطقه حفاظتشده خاییز را به خود اختصاص داده است، اقلیم منطقه براساس روش دومارتن، خشک است - پورخباز و همکاران، . - 1393 این منطقه از شمال با شهرستان دهدشت - کهگیلویه و بویر احمد - از جنوب به شهرستان بهبهان و از غرب با منطقه شکار ممنوع بدیل و از شرق با سد کوثر - کهگیلویه و بویر احمد - همجوار میباشد. نقشه سه بعدی منطقه با استفاده از نرمافزارGIS تهیه شده است - شکل. - 1
.3 مواد و روش
انتخاب معیارهای مناسب برای فعالیت گردشگری در پهنه سرزمین و برای سازماندهی به ساختار فضاییجغرافیایی، به ما این امکان را میدهد،که گزینهها را مقایسه کنیم و میان آنها به درستی انتخاب کنیم - سرور، . - 1383 برای رسیدن به این امر و برتامهریزی صحیح از طریق مصاحبه با کارشناسان، اساتید در رشتههای مربوطه، بازدید میدانی از منطقه، مطالعات کتابخانهای و مرور مقالات داخلی و خارجی بهدست آمدهاند معضلات منطقه حفاظتشده خاییز شناسایی شدند و تحلیلهای مورد نظر روی آن صورت گرفت.
.4 نتایج و بحث
ضرورت تداوم توسعه اقتصادی یک منطقه، ایجاد یک جامعه زنده و سالم است و تحقق آن در صورتی امکانپذیر میباشد،که هماهنگی لازم بین برنامههای اقتصادی و رفاهی جامعه برقرار باشد. به همین جهت اجرای طرحهای زیستمحیطی، گسترش فضای سبز، ایجاد تفرجگاهها و مراکز تفریحی برای گذراندن اوقات فراغت در تمامی نقاطی که تمدن شهری و صنعتی را پذیرا شدهاند، نمیتواند جدا از این برنامهها باشد. برای دستیابی به توسعه پایدار، تشریح و ارزیابی وضعیت محیطزیست و منابع، پیش از هرگونه برنامهریزی لازم و ضروری است - فیروزی و همکاران، . - 1392 پس میتوان گفت جاذبههای گردشگری، به عنوان هسته اصلی مقاصد گردشگری و سرمایه-های اولیه این صنعت، نقش بسیار اساسی در برنامهریزی و توسعه گردشگری دارند. بدون جاذبههای مناسب، نمیتوان به توسعه این صنعت امیدوار بود.
از این رو مطالعه و بررسی جاذبههای گردشگری از مبانی و اصول برنامهریزی گردشگری محسوب میشوند - کاظمی، 1387؛ حیدری، . - 1387 در سطح جهان، ایران یکی از پنچ کشوری است،که از بیشترین تنوع محیطی و جغرافیایی برخوردار بوده و یکی از ذخیرهگاههای مهم تنوعزیستی سیاره زمین به شمار میآید - زمردیان، . - 1382 مناطق حفاظتشده از جمله خاییز درجنوب غربی کشور به عنوان یکی از منابع اکولوژیکی میتواند با تاکید براکوتوریسم یک رویکرد جدید گردشگری در طبیعت را شکل دهد. منطقه حفاظتشده خاییز از ویژگیهای اکولوژیکی کم نظیر و مثبتی برخوردار است و به عنوان یکی از چشماندازها میتواند، در صورت تبدیل استعداد بالقوه آن به بالفعل یکی از کانونهای جذب توریست به شمار آید.
هرچند که در طرح توسعه آتی، تقویت و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیربنایی و رفاهی، عدم بهرهبرداری از منابع منطقه، هماهنگی بین دستگاههای ذیربط در منطقه، افزایش تبلیغات، کاهش آلودگیهای منطقه، افزایش تراکم پوششگیاهی و کنترل بیماریهای گیاهی، استفاده از شرایط کوهستانی منطقه از مهمترین برنامههای اجرایی در راستای فعالیتهای گردشگری منطقه میباشد. اما وجود توانمندیهای بالای منطقه مانند پتانسیلهای مناسب اکوتوریسم مناطق کوهستانی و برخورداری از اشکال متنوع اکوتوریسم، برخورداری از زمینههای مناسب گردشگری علمی با توجه به ویژگیهای متنوع و منحصربه فرد ژئومورفولوژی و زمینشناسی، تنوع فون و فلور منطقه، میتواند یکی از قطبهای گردشگری کشور و
