بخشی از مقاله
ارزیابی توان اکولوژیک منطقه حفاظت شده باشگل برای گردشگری و حفاظت با استفاده از GIS
چکیده
ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین به عنوان هسته مطالعات محیط زیست و به عنوان پیش گیری و حتی درمان بحران محیط زیست به شمار می رود. از این رو پیش از اجرای توسعه، تعیین توان اکولوژیکی سرزمین برای تعیین کاربری های مختلف ضروری است. ارزیابی توان اکولوژیک از به هدر رفتن منابع جلوگیری نموده و کاربری هر پهنه محیطی را در مطابقت با قابلیت آن مورد توجه قرار می دهد. منطقه حفاظت شده باشگل یکی از زیست بوم های منحصر به فرد موجود در غرب استان قزوین و اولین منطقه حفاظت شده این استان است. با توجه به اینکه یکی از مراکز گردشگری، مناطق حفاظت شده میباشد، حفاظت آنها به جهت ایجاد تعادل اکولوژیک دارای اهمیت است. دراین میان به علت ویژگی هایی که منطقه حفاظت شده باشگل در ارایه چشم اندازها و مناظرزیبا، تنوع پوشش گیاهی و گونه های جانوری دارد، می توان از آن به عنوان یکی ازکانون های حفاظت از تنوع زیستی کشور و مراکز تفرجگاهی منطقه نام برد. هدف از انجام این تحقیق ارزیابی توان منطقه جهت اجرای همزمان دو کاربری گردشگری و حفاظت می باشد. این مطالعه، با استفاده از مدل اکولوژیکی توریسم بر پایه و اصول روش دستی و بهره گیری از فرمول دو ترکیبی انجام شد، روش به کار رفته در این مطالعه روش رویهم گذاری با استفاده از GIS بوده است. بر اساس نتایج بدست آمده از این پژوهش تعداد 20 یگان زیست محیطی بدست آمده که در منطقه مورد مطالعه با توجه به تاثیر محدوده امن و کاربری های
ناسازگار مجموعاٌ 4067,55 هکتار از سطح منطقه دارای توان توریسم گسترده طبقه یک است و 415,98 هکتار نیز با در نظر داشتن توان اکولوژیک می تواند به توریسم متمرکز طبقه دو اختصاص یابد. در این منطقه 10625,49 هکتار از اراضی مناسب برای حفاظت می باشد.
واژههای کلیدی: باشگل، روش مخدوم، منطقه حفاظت شده، توریسم، توان اکولوژیکی.
مقدمه
در سالهای اخیر در پی بروز بحران های زیست محیطی، نابودی منابع و ایجاد موانع در راه رسیدن به توسعه پایدار ضرورت دارد که برنامه ها براساس شناخت و ارزیابی توان محیطی صورت می گیرد تا هم بهره برداری درخور و مستمر از محیط انجام شود و هم ارزش های طبیعی محیط حفظ شود از این رو پیش از تدوین راهکارهای توسعه و اجرای برنامه های اقتصادی – اجتماعی، بررسی جغرافیایی منطقه و شناخت توان های محیطی آن و سپس تعیین توان اکولوژیک سرزمین برای کاربریهای مختلف و با هدف بهره برداری مستمر با کمترین تخریب و حفظ محیط زیست ضرورتی اجتناب ناپذیر است (نوری، نوروزی آوارگانی، .(1388
در مطالعات محیطی، مهمترین راه نیل به توسعهء مبتنی بر علم و شناخت علمی محیط، توجه اصولی به پتانسیلها، ارزیابی توانهای محیطی و بالاخره استفاده همه جانبه و منطقی از سرزمین است. ارزیابی توان اکولوژیک سنجش موجودی و توان بالقوه سرزمین با ملاک ها و معیارهای مشخص و از پیش طرح ریزی شده است. این مطالعات به عنوان پایه ای برای تصمیم گیری و برنامه ریزی استفاده از سرزمین در تمام نقاط جهان به کار گرفته می شود. این بحث به دلیل ضرورت انتخاب و بهره برداری بهینه از پتانسیل اکولوژیک سرزمین در قالب مطالعات برنامه ریزی و مدیریت زیست محیطی با هدف دستیابی به توسعه پایدار است (ادهمی مجرد، .(1368
اهمیت ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین تا به آنجاست که چنانچه سرزمینی با توجه به توان اکولوژیکی نامناسب برای اجرای کاربری خاصی انتخاب شود (حتی در صورت نیاز اقتصادی – اجتماعی به وجود آن کاربری) اجرای آن طرح نه تنها سبب بهبود وضعیت زیست محیطی منطقه نمی گردد، بلکه تخریب بیشتر محیط را نیز به دنبال خواهد آورد (مخدوم، (1379 که با مفاهیم توسعه پایدار چنان سازگاری ندارد. از این رو پیش از اجرای توسعه، تعیین توان اکولوژیکی سرزمین برای تعیین کاربری های مختلف ضروری است. در واقع ارزیابی توان، اطلاعات اساسی برای مرحله دوم آمایش سرزمین که شامل انتخاب مناسب ترین استفاده از سرزمین و
نظام مدیریت است را فراهم می نماید، زیرا هدف آمایش سرزمین تعیین نتایج فیزیکی، بیولوژیکی و اقتصادی – اجتماعی و انتخاب مناسب ترین و ممکن ترین نوع کاربری سرزمین درمنطقه برنامه ریزی است (مخدوم، .(1389
یکی از شاخه های ارزیابی توان اکولوژیک، ارزیابی سرزمین برای توسعه گردشگری است و در واقع توسعه گردشگری پایدار مستلزم ارزیابی توان سرزمین می باشد. به همین دلیل فعالیت گردشگری امروزه در چهارچوب طرح های آمایشی اعم از بین المللی، ملی، منطقه ای و محلی به عنوان یکی از ابزارها و مولفه های مهم توسعه، تمرکز زدایی و تعادل منطقه ای به شمار می رود (قنبری نسب، .(1388
یکی از شاخه های دیگر ارزیابی توان اکولوژیک حفاظت محیط زیست میباشد که برای استفاده انسان از محیط به منظور پایداری و نگهداری بالاترین تنوع ممکن زندگی با کیفیت مناسب به عمل می آید تا ادامه رفاه انسان حاضر و نسلهای آینده با انجام توسعه پایدار و درخور محیط زیست به همراه محفوظ نگهداشتن تنوع ژنتیکی و اکولوژیکی و با حفظ ارزشهای فرهنگی محیط زیست تامین گردد. در این رابطه حفاظت ضروری برای توسعه و توسعه ضروری برای حفاظت تلقی میشود (مخدوم، .(1389 دراین زمینه توجه به توسعه ناحیه ای با تکیه بر فعالیت های گردشگری ورویکرد حفاظت نیز ضرورت انجام ارزیابی اکولوژیک و زیست محیطی را نشان می دهد.
منطقه حفاظت شده باشگل یکی از زیست بوم های منحصر به فرد موجود در غرب استان قزوین و اولین منطقه حفاظت شده این استان است. با توجه به اینکه یکی از مراکز گردشگری، مناطق حفاظت شده میباشد، حفاظت آنها به جهت ایجاد تعادل اکولوژیک دارای اهمیت است. دراین میان به علت ویژگی هایی که منطقه حفاظت شده باشگل در ارایه چشم اندازها ومناظرزیبا، تنوع پوشش گیاهی و گونه های جانوری دارد، می توان از آن به عنوان یکی ازکانون های حفاظت از تنوع زیستی کشور و مراکز تفرجگاهی منطقه نام برد. پژوهش حاضر می تواند به انجام سایر کاربری های مورد نیاز در منطقه مانند حفاظت و بعضا اجرای همزمان دو کاربری گردشگری و حفاظت کمک نماید. در این پژوهش، ارزیابی توان اکولوژیک منطقه حفاظت شده باشگل برای گردشگری و حفاظت، براساس روش تجزیه و تحلیل سیستمی و با بهره گیری از مدل اکولوژیک ایران (مخدوم)، صورت می پذیرد و از قابلیت های سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) در ارزیابی توان اکولوژیک برای کاربری های توریسم و حفاظت استفاده می شود. توانایی این سامانه در ارتباط با پردازش همزمان
اطلاعات مکانی و آمار و ارقام و تلفیق نقشه های مختلف، رویهم گذاری نقشه ها به همراه اطلاعات جدید باعث گردیده تا از این سیستم در ارزیابی توان اکولوژیک برای کاربریهای مختلف استفاده شود.
در زمینه بررسی ارزیابی توان اکولوژیک مطالعات زیادی صورت گرفته است:
· سرهنگ زاده (1381)، در " بررسی مناطق حفاظت شده ارسباران " ، توان اکولوژیکی منطقه برای استفاده های مختلف از جمله توریسم گسترده را مورد ارزیابی قرار داد نتایج نشان داد که 3/27 درصد منطقه را به توریسم گسترده می توان اختصاص داد و به دلیل حساسیت منطقه بیشتر سطح آن حفاظتی اعلام شد.
· ترابی (1384)، به " برنامه ریزی توسعه گردشگری منطقه حفاظت شده اشترانکوه به کمک روش تحلیل سلسله مراتبی با استفاده از GIS و " RS پرداخته و نتایج نشان داد دراین منطقه مجموع 4787 هکتار از اراضی توان بالقوه گسترده طبقه یک و 33812 هکتار طبقه دو با ظرفیت برد بسیار محدود می باشد.
· بلابشیک(2009) 1، به" امکان سنجی اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده مطالعه موردی: کنیا" پرداخته ونقش اکوتوریسم در مناطق حفاظت شده را مورد ارزیابی قرار داده است. روش این مطالعه توصیفی و تحلیلی بوده و شناخت ظرفیت های موجود و تحلیل قوانین مربوط به مناطق حفاظت شده مورد توجه بوده است.
· تی و کابانبان(2007) 2، اظهار میکنند که ارزیابیهای پایهای توان فیزیکی و اقتصادی – اجتماعی مناطق برای استفاده توریسم نسبت به مطالعات تأثیر توریسم کمتر صورت گرفته است. به همین دلیل آنها در پژوهش خود ارزیابی شرایط بیوفیزیکی و کاربردهای آن برای توسعه توریسم آینده و برنامهریزی توریسم پایدار را در جنوب پولائوبنگی انجام دادند.
· لوئیس تویینیگ ورد( 2005) 3، به " مطالعه امکان سنجی انجمن اکوتوریسم برای اقیانوس آرام " پرداخته و در این مطالعه امکان سنجی به بررسی بازار اکوتوریسم در منطقه مورد بررسی و درصد زیست پذیری فنی و مالی می پردازد.
· جولی اسکات(2002) 4، به " مطالعه امکان سنجی گردشگری کشاورزی و اکوتوریسم در اسکاتلند" پرداخته و ضمن بررسی پتانسیل توسعه گردشگری کشاورزی درمناطق مورد مطالعه چگونگی توسعه این فعالیت بدون آسیب به تلاش های انسانی در جهت رشد محصولات کشاورزی و افزایش سطح زیر کشت و
همچنین توسعه فعالیت اکوتوریسم را مورد ارزیابی قرار داده است.
موقعیت منطقه مورد مطالعه
نقشه:1 موقعیت منطقه حفاظت شده باشگل
روش شناسی پژوهش
روش ارزیابی بکار گرفته شده در این تحقیق بر اساس آخرین روشهای معمول در ایران است به طور کلی در این تحقیق ابتدا به شناسایی منابع اکولوژیکی و منابع اجتماعی _ اقتصادی و سپس به تفسیر و جمع بندی داده ها و ایجاد یگان نقشه سازی پرداخته شد (مخدوم، .(1389 بعد از این مرحله با توجه به منابع شناسایی شده مدل ویژه منطقه با توجه به مدل کلی توریسم و حفاظت تهیه شد.
روش مک هارگ با استفاده از مدل اکولوژیکی مخدوم
پارامترهای مورد استفاده برای امکان سنجی گردشگری درمدل اکولوژیکی مخدوم از اولویت یکسانی برخوردار نمی باشند. اولویت برحسب اهمیت به ترتیب عبارت است از: (1 شیب (2 سنگ و خاک (3جهت جغرافیایی (4 آب (5 گیاه (6 اقلیم و آب و هوا. این قاعده بدان معنی می باشد که اگر شیب واحد محیط زیستی برای تفرج مناسب نبوده از مقایسه سایر پارامترها خودداری کرده و اصولا ارزیابی متوقف می گردد (مخدوم، .(1389
مراحل ارزیابی توان اکولوژیکی (فیزیکی و بیولوژیکی) گردشگری و حفاظت منطقه حفاظت شده باشگل طبق مدل اکولوژیکی مخدوم به شرح ذیل می باشد :
· تلفیق نقشه طبقات ارتفاعی با نقشه در صد شیب (ایجاد نقشه مقدماتی شکل زمین)
· تلفیق نقشه مقدماتی شکل زمین با نقشه جهت شیب (ایجاد نقشه شکل زمین)
· تلفیق نقشه شکل زمین با نقشه تیپ خاک (ایجاد نقشه واحدهای محیط زیستی پایه یک)
· تلفیق نقشه واحدهای محیط زیستی پایه یک با نقشه تیپ های گیاهی (ایجاد نقشه واحدهای محیط زیستی پایه دو)
· تلفیق نقشه واحدهای محیط زیستی پایه دو با نقشه تراکم پوشش گیاهی (ایجاد نقشه نهایی واحد های محیط زیستی)
تکمیل جدول واحدهای محیط زیستی با اطلاعات مربوط به زمین شناسی، زلزله خیزی، اقلیم، شبکه هیدروگرافی و زیستگاهها (مخدوم، .(1389
تمامی مراحل زیر در محیط نرم افزار Arc Gis 9.3 صورت پذیرفت: (1 ورود یا کسب داده (2 ذخیره سازی یا مدیریت داده (3 پردازش داده ها
(4 تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها برای تصمیم گیری (5 خروجی داده ها(در این پروژه این مرحله شامل رویهم گذاری نقشه های بدست آمده می باشد.)
روش تهیه نقشه ها
در این پژوهش ما از نقشه های 1:25000 سازمان نقشه برداری استفاده نمودیم. نقشه ها ابتدا با قالب برداری به محیط نرم افزار Arc Gis 9.3 منتقل گردیدند. درمحیط Arc Gis 9.3 پایگاه اطلاعات داده برای کلیه لایه ها با فرمت Geodatabace ساخته شد. همچنین سیستم مختصات 5 UTM برایشان درنظر گرفته شد. کل منطقه مورد مطالعه در زون 39 شمالی قرار دارد.
با توجه به اهمیت تحلیل های محیطی در محیط رستر، عوارض برداری رقومی شده به اطلاعات رستری تبدیل شدند.
کلیه مراحل از جمله تهیه، رسم و تلفیق6 نقشه ها در محیط نرم افزاری ArcGis 9.3 انجام گرفته است.
در این تحقیق مدل رقومی ارتفاع با استفاده از روش Topo to Raster در محیط ArcGis 9.3 تهیه شده است. سپس با استفاده از مدل رقومی ارتفاع،نقشه ارتفاع در 4 طبقه و نقشه درصد شیب و جهت های جغرافیایی در 5 طبقه استخراج گردید.
جدول:1 طبقه بندی نقشه شیب، جهت و ارتفاع
تهیه نقشه یگانهای شکل زمین
برا ی تهیه نقشه یگان شکل زمین نقشه طبقات شیب، طبقات ارتفاع و طبقات جهت جغرافیایی که اجزای تجزیه شده آن هستند، با همدیگر تلفیق می شوند. برای تهیه یگان شکل زمین یعنی تلفیق اجزای اصلی تشکیل دهنده آن از روش رویهم گذاری (مک هارگ) و فرمول چند ترکیبی (مخدوم، (1389 استفاده شد. نام گذاری این
واحدها با استفاده از مدل سه ترکیبی مخدوم (مخدوم (1389 صورت گرفت. نقشه شکل زمین نهایی با 100 یگان با تکرار حاصل شده در نقشه شماره 2 عرضه شده است.
نقشه:2 واحدهای شکل زمین منطقه مورد مطالعه
نقشه یگان های محیط زیستی
نقشه یگان نخستین محیط زیستی، حاصل از روی هم گذاری 6 طبقه واحد خاک با 100 یگان خرد شکل زمین است. حاصل کار 66 یگان با تکرار می باشد. در این مرحله کد گذاری یگان ها با استفاده از فرمول دوترکیبی مخدوم (1389) انجام گرفت. نقشه نهایی یگان محیط زیستی از روی هم گذاری نقشه نخستین یگان محیط زیستی با نقشه تیپ پوشش گیاهی حاصل شد. پس از رویهم گذاری و انجام عملیات ادغام، در نهایت 20 یگان حاصل شد.
نقشه:3 خاکشناسی منطقه مورد مطالعه
نقشه:4 یگان محیط زیستی پایه یک منطقه مورد مطالعه
نقشه:5 تیپ پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه
نقشه:6 یگان های محیط زیستی منطقه مورد مطالعه
در نهایت جدول واحدهای محیط زیستی با اطلاعات مربوط به اقلیم، شبکه هیدروگرافی و زیستگاهها تکمیل گردید.
ارزیابی توان اکولوژیکی جهت کاربری اکوتوریسم و حفاظت
مدل ارزیابی توان اکولوژیکی
با استفاده از مدل اکولوژیکی مخدوم برای کاربری هدف Query در نرم افزار GIS گرفته و مناطق مستعد برای توسعه گردشگری متمرکز، گسترده و حفاظت مشخص گردید. با استفاده از مدل ویژه اکولوژیکی توریسم، منطقه مورد مطالعه ارزیابی گردید که نتایج تحقیق برای کاربری توریسم در نقشه های زیر ارائه شده است. در این منطقه 8325.18 هکتار از اراضی دارای توان توریسم شامل تفرج متمرکز طبقه دو و 1367.01 هکتار از اراضی دارای توان تفرج گسترده طبقه یک می باشد.
نقشه:7 مناطق دارای توان تفرج متمرکز _طبقه دو
