بخشی از مقاله
چکيده
امروزه توسعه روستايي با چالش هاي متعددي مواجه است .از اين رو براي رسيدن به توسعه پايدار در نواحي روستايي يکي از راهبردهايي که در اغلب کشورهاي جهان مورد توجه قرار گرفته است ،توسعه گردشگري در نواحي روستايي که از پتانسيل هاي لازم در اين زمينه برخوردارند،مي باشد.گردشگري روستايي در چارچوب برنامه ريزي منطقه اي بر پايه منطقه بندي گردشگري روستايي و باتوجه به رهيافت هاي اجتماعي،اقتصادي،فرهنگي و زيست محيطي مي تواند به عنوان يک عامل در توسعه منطقه اي نقش مهمي ايفا نمايد.گردشگري روستايي مي تواند موتور محرکه اقتصادي براي کشورهاي پيشرفته و در حال توسعه باشد و منافع قابل ملاحظه اقتصادي و اجتماعي را براي نواحي روستايي از راه افزايش درآمد و بهبود زيرساخت ها به ويژه در نواحي حاشيه اي و کمتر توسعه يافته به همراه آورد و با تقويت ساختار اقتصادي و اجتماعي به افزايش کيفيت زندگي ساکنان نواحي روستايي کمک کند.هدف از تحقيق حاضر،شناخت و بررسي گردشگري روستايي و نقش آن بر شکوفايي اقتصاد روستاهاو توسعه پايدار در مناطق مذکور است . با توجه به مطالب ذکر شده ،تحقيق حاضر از نوع کاربردي و روش انجام آن توصيفي – تحليلي بر پايه اسناد کتابخانه اي مي باشد.
واژگان کليدي: توسعه روستايي،گردشگري روستايي،توسعه پايدار
مقدمه
در شرايطي که قرن بيستم به پايان رسيده است ، هنوز توسعه روستايي با مسائل و چالش هاي متعددي مواجه است زيرا که راهبردهاي گذشته در زمينه توسعه روستايي موفقيت آميز نبوده و نتوانسته است مسائلي همچون فقر، اشتغال ، بهداشت ، امنيت غذايي و پايداري محيط زيست را تامين کند، اين مساله باعث شده است که بار ديگر توسعه روستايي، مورد توجه قرار گرفته و نظريه پردازان ، برنامه ريزان و مجريان حکومتي درصدد برآيند تا با ارائه راهکارها و راهبردهاي جديد، از معضلات و مسائلي همچون امنيت شغلي، غذايي و درآمد پايين ، خدمات بهداشتي، اجتماعي، زيست محيطي و کيفيت زندگي پايين و عدم دسترسي به برخي خدمات باعث کاهش کيفيت زندگي مي گردد (افتخاري و همکاران ، ١٣٨٥، ٢). براي ايجاد يک توسعه همه جانبه و پايدار و همچنين جايگزيني منابع جديد کسب درآمد به جاي منابع نفتي نيازمند استفاده از تمامي امکانات و قابليت ها مي باشيم (مدهوشي و همکاران ، ١٣٨٢، ٢٥).براساس تعريف اتحاديه سازمان اقتصادي و توسعه ، گردشگري روستايي نوعي از گردشگري است که در حومه هاي مناطق روستايي جريان دارد(پورکاظمي، ١٣٨٢، ٢٨٣). گردشگري روستايي مي تواند در متنوع سازي اقتصادي و توسعه پايدار سهمي داشته باشد و با ايجاد اشتغال و درآمد موجب توسعه مناطق توسعه نيافته و کمتر توسعه يافته گردد.اگرچه مشاغل مربوط به اين صنعت خيلي تخصصي و پردرآمد نيستند، منافع بسياري را نصيب روستائيان مي کنند.گردشگران براي اقامت ،خريد کالاهاي محلي و خدمات پول پرداخت مي کنند.اين پول ها در فعاليت هاي محلي جريان مي يابد و موجب تحرک روستائيان در برآوردن نيازهاي بازديدکنندگان مي شود.از سوي ديگر گردشگري يک صنعت متنوع است که دامنه مشارکت را وسيع مي کند و شامل مشارکت در بخش غير رسمي نيز مي شود.مشتري به سمت محصول ميآيد و فرصت هاي قابل توجهي را براي ارتباط ارائه مي دهد(فروش سوغات ).گردشگري وابستگي هاي زيادي به سرمايه هاي طبيعي مثل حيات وحش ،چشم اندازها و فرهنگ دارد که اينها سرمايه هايي است که فقيران دارند حتي اگر منابع مالي نداشته باشند.گردشگري مي تواند نيروي کار بيشتر از صنعت را داشته باشد،در مقايسه با بخش هاي مدرن ديگر که نسبت بالايي از منافع گردشگري(شغل ها،فرصت هاي تجارتي کوچک )به سمت زنان مي رود(احمدي،١٣٨٨: ٢٢٣). اگر گردشگري روستايي به نحوي مناسب برنامه ريزي و مديريت شود مي تواند خالق يا محرک يک فرايند توسعه در نواحي روستايي و نيز پايداري جوامع محلي در کليه زير شاخه هاي اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي و همچنين خود صنعت گردشگري باشد . با گردشگري روستا ، اقتصاد روستايي که وابسته به زمين است مي تواند منبع درآمد ديگري نيز داشته باشد . علاقه مردم به آداب و رسوم و فرهنگ هاي محلي و فرار از فشارهاي زندگي صنعتي را مي توان از جمله موارد توسعه گردشگري روستايي به شمار آورد . گردشگري روستايي با چالش هاي بسياري در هويت بازاريابي روبرو است . دليل مهم که موجب محدود شدن گردشگري روستايي شده کم بودن قدرت کشش عناصر روستايي و ناتواني آن در رقابت با ديگر بازارهاي گردشگري است . واقعيت اين است که روستاييان آگاهي چنداني درباره گردشگري ندارند . در اين ميان هر چند در ادبيات و در نظريات توسعه و توسعه روستايي ايران نيز در دهه گذشته مفاهيم پايداري و توسعه پايدار به طور چشم گيري افزايش يافته است ، اما مطالعات نشان ميدهد که در خصوص توسعه گردشگري روستايي در ايران اين پارادايم با چالش ها ، مسائل و مشکلات بسيار زيادي همراه است و در سپهر علمي و اجرايي ايران کمتر به اين پارادايم پرداخته شده است .
از اين رو اين تحقيق به بررسي نقش گردشگري روستايي در توسعه روستايي مي پردازد .
گردشگري و گردشگري روستايي
گردشگري معادل فارسي و کاملا دقيق واژه Tourism در زبان هاي انگليسي،فرانسه و آلملني است که بصورت مصطلح در زبان فارسي بصورت جهانگردي ترجمه شده است .ريشه اين واژه از اصطلاح Tornus يوناني و لاتين گرفته شده است که يکي از معاني آن گردش کردن و يا گشتن است و با پسوند Ism يا گري بصورت اسم مصدر Tourism يا گردشگري درآمده است (رهنمايي،١٣٨٥: ٥).گردشگري، موتور محرکه اقتصادي برايکشورهايپيشرفته و در حال توسعه مي باشد Chon&Hilton) (١٣٥.p ,١٩٩٩, . در برخي از کشورها اين صنعت اغلب در ارتباط با بخش هاي اول و دوم ، بعنوان بزرگترين و گسترده ترين صنعت خدماتي جهان ايجاد کننده فرصت هاي شغلي موثر شناخته مي شود(محمد عليلو و همکاران ، ١٣٨٨، ٥٥).گردشگري مي تواند دامنه گسترده اي داشته باشد از فوايد وسيع اقتصادي مقصد گردشگري تا زندگي اجتماعي براي گردشگران را در برمي گيرد (٦٦.p ,٢٠٠٩ ,McCabe) و به عنوان فعاليتي اثر گذار بر تمامي ارکان توسعه بيش از گذشته نيازمند توجه است (عليزاده ، ١٣٨١، ٥٥). گردشگري امروزه ، در رويکرد به فضاهاي جغرافيايي اثرات مختلفي را بر جاي مي نهد که در پيرامون بر جاي نهادن آثار مثبت و منفي در مقاصد گردشگري پردازش مي شود. گردشگري در يک نگرش پسا ساختاري بر بنياني از کنش پذيري سيستمي که در فضاي پسا مدرن به فرآيند مبادرتي محصول گردشگري و گردشگر منتهي مي شود، در پيرامون اجزاء کارکردي خود تأثيرات بسياري را بر جاي مي نهد(کديور و همکاران ، ١٣٨٥، ١٣). تا آنجا که سهم درآمد توريستي کشور حدود يک هزارم درآمدجهاني از اين صنعت است . اين واقعيت در برهه اي از زمان عينيت يافته که مهم ترين دغدغه دولت و مسئولين ايجاد اشتغال و افزايش درآمد زايي براي کشور است . صنعت توريسم به عنوان اشتغالزاترين صنعت مطرح است ، چرا که سرمايه لازم براي ايجاد اشتغال در اين صنعت بسيار پايين بوده ، قادر به ايجاد دهها شغل مختلف است (مکيان و همکاران ، ١٣٨٢، ١٩٥).
گردشگري روستايي امروزه يکي از مردمي ترين اشکال گردشگري محسوب مي شود. گردشگري روستايي عبارت است از: فعاليت ها و گونه هاي مختلف گردشگري در محيط هاي روستايي و پيرامون آنها که در بر دارنده آثار مثبت / منفي براي محيط زيست روستا، انسان و طبيعت است ( پاپلي يزدي و سقايي، ١٣٨٨، ٢٠١). به طور کلي توريسم روستايي از دو جنبه داراي اهميت است ،يکي به عنوان يک فعاليت گسترده جهاني و ديگري به عنوان يک تأکيد بر توسعه سياست هاي منطقه اي و محلي.از همين رو،منطقي است که بپذيريم تعريف قابل قبول و عام از توريسم روستايي وجود ندارد.علاوه بر اين بايد بپذيريم که ويژگي هاي ممتازي از قبيل فعاليت ها و موقعيت هاي ويژه ،گردشگري روستايي را از ساير بخش ها يا اشکال جهانگردي جدا مي کند.اما اين نکته جالب است که تعريف يا ويژگي هاي از گردشگري روستايي که مورد قبول همگان باشد وجود ندارد.در حالي که ،در نگاه اول تلاش براي تعريف توريسم روستايي به نظر کار آساني مي آيد(رحيمي،١٣٨١: ٢٦٦). جريان گردشگري روستايي را ميتوان زمينه اطلاقي به گردشگراني دانست که براي گذراندن اوقات فراغت خود در يک روستا يا در نزديکي آن اقامت کرده و نسبت به وضع زندگي و شرايط محيط محلي روستا کسب آگاهي مي کنند ( جوان ، ١٣٨٣ :٦٢) . در نهايت گردشگري روستايي ، نتيجه يک مفهوم فراگير از گريزهاي شهري است که در سيطره سرمايه داري رهيافتي پسافورديسم را در عبور از نگرش تک محور در نواحي روستايي در غالب کنش پذيري اقتصادي –اجتماعي که مي تواند زمينه ساز درامد و اشتغال باشد ، در آميختگي با صنعت زمين داري به اجرا مي گذارد .
نقش توسعه روستايي در توسعه ملي
نقش توليدي روستا جهت حصول به امنيت غذايي،مساعدت به بخش صنعت و نيز نقش صادرات غيرنفتي روستا در توليد ناخالص کشور و ايجاد فرصت هاي شغلي در ابعاد مکاني از جمله آثار مناطق روستايي در توسعه ملي کشور است .در سال هاي اخير نيز توسعه صنعت گردشگري روستايي بويژه در کشورهاي توسعه يافته ،عامل اساسي در فرآيند توسعه روستايي و تحقق اهداف ملي بوده است .نقش توسعه روستايي در توسعه ملي را در بعد اقتصادي مي توان اين گونه بررسي کرد.نواحي روستايي بويژه از طريق توليدات کشاورزي و صنايع دستي نقش مهمي در اقتصاد ملي دارند.رشد بالاي بخش کشاورزي در سالهاي اخير نشان دهنده وجود ظرفيت هاي بالقوه زياد اين بخش براي افزايش توليد و توسعه بيشتر است .اين همه دستاوردهاي بخش کشاورزي براي اقتصاد ملي در شرايطي است که سهم اين بخش از کل منابع سرمايه گذاري شده دولت در٣٠ سال گذشته همواره کمتر از ٦٠درصد بوده است .در واقع بخش کشاورزي با حداقل سرمايه گذاري ريالي و ارزي،بالاترين نقش را در اقتصاد ملي داشته است .بنابراين ،نقش مهم نواحي روستايي در اقتصاد ملي بويژه از طريق توليدات کشاورزي ايجاب مي کند که براي افزايش اين نقش ،مخصوصأ در زمينه امنيت غذايي پايدار،نواحي روستايي به عنوان عرصه مهم اين فعاليت مورد توجه قرار گيرند.
توريسم روستايي فرآيندي از توسعه روستايي
در اکثر کشورهاي جهان سوم بويژه کشورهاي در حال توسعه ، هنوز توسعه روستايي با چالش هاي عمده اي مواجه شده است که ناشي از بکارگيري الگوها و راهبردهاي توسعه اي که اولأ غيربومي و برون زا بوده اند و ثانيأ نتوانسته اند مشکلاتي چون فقر،محروميت و نابرابري طبقاتي را به عنوان چالش هاي اصلي روبروي جريان هاي توسعه کنترل نمايند.
در سير تاريخي توسعه ،در دهه هاي١٩٥٠و١٩٦٠ توسعه به معناي رشد سريع اقتصادي بود و فقرا چشم به بهره مندي از رشد سريع همه جانبه از بالا به پايين داشته اند و در اواخر دهه ١٩٧٠ بتدريج ديدگاه سنتي به توسعه روستايي که متأثر از ديدگاه کلي توسعه يعني رشد اقتصادي بود،تغيير محتوا داد و مباحث اجتماعي و سياسي نيز وارد مباحث توسعه روستايي شد(پاپلي يزدي،١٣٨١: .(52
ميزان اثرگذاري توريسم در نواحي روستايي
الف : بخش اقتصادي
١.رشد خلاقيت ها در اقتصاد جوامع روستايي و حرکت براي به کارگيري استعداد ها و کشف منابع بالقوه در جهت کسب درآمد از طريق فروش توليدات جديد به جهانگردان .
٢. گسترش اشتغال مولد و رونق فعاليت هاي اقتصادي در هر واحد روستايي به سبب افزايش تقاضاي جديد.
٣. استفاده بهينه از منابع و امکانات موجود در نواحي که فاقد کاربرد در بخش کشاورزي و صنعت مي باشند.
ب : بخش فرهنگي، اجتماعي
در اين بخش از طريق تعامل و تبادل فرهنگي بين جوامع شهري و روستايي و فرهنگ هاي گوناگون مي توان به اهداف زير رسيد:
١-تکامل دانش وتعالي شخصيت جوامع بشري.
٢- رشد انديشه هاي سازنده در خودياري و همياري اعضاء جوامع روستايي.
٣-افزايش روز افزون انگيزه ي روستاييان در ابراز عقيده پيرامون سرنوشت خود و جامعه ي خويش .
ج : بخش محيطي
١-مهمترين تاثير توريسم از نظر محيطي در فضاي روستايي، حفاظت و ارتقاء چشم اندازهاي طبيعي و محيط زيست روستايي مي باشد.
٢-استفاده بهينه از منابع طبيعي موجود و منابعي که بلا استفاده مانده اند.
٣-تجديد حيات و بازسازي مجدد مناظر طبيعي و بکر، (زنگي آبادي، ١٣٨٥، ١٣١).
اهداف توسعه پايدار
ـ توسعه بيشتر آگاهي و فهم مشارکت مهمي که گردشگري مي تواند براي محيط زيست و اقتصاد ايجاد کند.
ـ افزايش عدالت و مساوات در توسعه
ـ فراهم کردن کيفيت برتر تجربيات و آگاهي ها براي بازديدکنندگان
ـ بوجودآوردن کيفيت برتر محيط زيست که اهداف فوق الذکر بر روي آن تأثيرگذار هستند (ابراهيمي،١٣٨٧: ٤٧) گردشگري و توسعه پايدار روستايي
توسعه در واقع تغييرات کيفي يک جامعه را بيان مي کند که تظاهر آن مي تواند در رشد تبلور يابد.هر گونه بحثي در مورد مفهوم توسعه نمي تواند انتزاعي و مجرد انجام گيرد،بلکه بايستي با توجه به روند شکل گيري، تداوم و تکامل آن و در بستر زمان و مکان تحليل شود.يکي از ديدگاه هايي که امروزه در اغلب زمينه هاي علمي مورد پذيرش گسترده قرار گرفته است ديدگاه سيستمي يا تفکر نظام نگر است .در نگرش سيستمي به توسعه به عنوان مفهومي پيچيده و چند بعدي نگريسته مي شود.
بر شالوده همه سويه نگري و کل گرايي مي توان توسعه را اينگونه تعريف کرد:(توسعه روندي است همه جانبه و فراگير در جهت بهبود شرايط زندگي انسان و افزايش توانايي هاي اجتماعي براي پاسخگويي به نيازهاي معقول انسان در حدي که بتواند به پايداري،تداوم و تعالي منجر شود)در چنين برداشتي از توسعه پايدار در محور اهميت دادن به انسان و قابليت هاي زيست محيطي نسل حاضر و نسل هاي آينده شکل مي گيرد و چالش عدم امنيت و ناپايداري را مرتفع مي سازد(جمعه پور،١٣٨١: ٨٤)
اساس حرکت هر جامعه براي رسيدن به توسعه ، عامل انساني است .انسان ها هم عاملان توسعه و هم هدف نهايي آن هستند(حسين زاده دلير،١٣٨٥: ٢). توسعه پايدار بر محور انسان و احترام به نظام اکولوژيکي و نگرش سيستمي و کلي نگر شکل گيرد تا فرايندي پايدار و هم انساني باشد(جمعه پور،١٣٨١: ٨٥).
بدون شک مشارکت انساني به فرايند توسعه شکل مي دهد،و در بسياري از مقاصد تأثير چشمگير منابع طبيعي در اين زمينه قابل توجه است . برآورد تقاضا براي گردشگري روستايي را مي توان از جمع درآمدها و هزينه هاي مسافرت و اقامت در هر مکان گردشگري محاسبه نمود(١٩٩٢٣٠٣,Sears& Reaid).
در ديدگاه سوم ،گردشگري روستايي به عنوان ابزاري براي توسعه پايدار و حفاظت از منابع طبيعي مطرح است .اين ديدگاه خواهان رشد بلند مدت گردشگري بدون اثرات مخرب بر زيست بوم هاي طبيعي است (افتخاري،قادري،١٣٨١: ٣٥).
