بخشی از مقاله
بررسي نقش توريسم در توسعه روستايي با استفاده از مدل SWOT (مطالعه موردي : قلعه نو سيستان )
چکيده
امروزه صنعت توريسم وبه ويژه توريسم روستايي جايگاه خاصی در اقتصاد کشورها داشته و نقش فعال و موثر ي در ارتقاء ساختار اقتصادي ،اجتماعی و فرهنگی کشورها بخصوص در کشورهاي رو به توسعه بازي می کند. قلعه نو، روستايي است که با محیط بکر به لحاظ جاذبه ها ي طبیعی و تاریخی و نیزجاذبه هاي فرهنگی زيادي دارد.
مسئله اين تحقیق اين بود که آيا روستاي قلعه نو قابلیت هاي لازم جهت توسعه گردشگري روستايي را دارا می باشد؟ لذا پژوهش حاضر با هدف تبیین جاذبه هاي گردشگري در روستاي قلعه نو و بررس ي نقش توريسم در توسعه گردشگري روستايي تدوين شده است . جامعه آماري اين تحقیق ٦٠ نفر از افراد مختلف از جمله جامعه محلی ، فعالان اقتصادي و ذينفعان ،کارشناسان و ... بودند.
در اين تحقیق با استفده از پرسشنامه و مصاحبه و مدل SWOT نقش توريسم در توسعه روستايي روستاي قلعه نو بررسی گرديد. نتايج نشان می دهد که روستاي قلعه نو با برخورداري از پتانسیل هاي لازم جهت توسعه گردشگري می تواند گردشگران خارجی و داخلی را جذب نمايد. اين روستا عليرغم برخورداري از ظرفیت هاي گردشگري ، به علت کمبود امکانات رفاهی و ضعف تبلیغاتي و عدم وجود زیرساختهاي لازم براي توسعه گردشگري مواجه می باشد. لذا تشکیل ستادي به نام «ستاد توسعه گردشگر ي روستايي» در روستا، جهت سازمان دادن و نظارت مستمر بر امور گردشگري .بعنوان برنامه بلندمدت و تاسیس اقامتگاه ارزان قیمت روستايي و خانه ها ي اجاره اي بعنوان برنامه کوتاه مدت پیشنهاد گرديد. ضمنا برطبق مدل سوات ، راهبرد رقابتی – تهاجمی براي توسعه ي گردشگري اين روستا پیشنهاد می گردد.
کلمات کليدي : توريسم ، توسعه ، سوات ، قلعه نو، راهبرد.
مقدمه و هدف
امروزه صنعت توريسم وبه ويژه توريسم داخلی جايگاه خاصی در اقتصاد کشورها دارد در اين ميان کشور ايران با وجود قابلیت هاي بالا و برخوردار ي از جاذبه ها ي فرهنگی ، تاریخی و طبیعی وعلی رقم شعارهاي داده شده هنوز نتوانسته است جايگاه خود را بعنوان يک کشور پذيرنده گردشگر در بازار جهانی توريسم ب يابد و لذا سهم ناچ يزي از در آمدهاي اين صنعت نص يب اين کشور شده است .( شريف زاده ، ، مرادنژاد ، ١٣٨١: ٢١). همچنین اين مسئله در زمینه توريسم داخلی و بخصوص توريسم روستايي صدق می کند. چرا که هنوز توسعه روستايي 1 در ايران با مسائل و چالشهاي مت عددي مواجه است وراهبردهاي گذشته در زمینه توسعه روستايي موفق يت آم يز نبوده و نتوانسته اند مسائل ي همچون فقر، اشتغال ، بهداشت ، امن يت غدايي و پايداري محیط زيست را تام ين کنند.اين راهبردها در توز يع منافع حاصل از رشد و توسعه نیز موفق نبوده و سبب ا يجاد مشکلات متعددي براي نواحی روستايي شده اند و ا ين در حال يست که امروزه گردشگري روستايي به عنوان يکي از انواع گردشگري مطرح در صنعت توريسم می باشد. توسعه روستايي فرايندي است که منجر به ارتقاي توانايي روستاييان براي کنترل محيط شان بشود و خاستگاه آن کاربرد وسيع تري باشد که اين گونه کنترل را تضمين مي کند (شهيدي و همکاران ، .(102 :1388
هر چند رشد توریسم منتج به منافع بس ياري براي نواحی روستايي شده است اما گسترش بدون برنامه آن هم بها ي سنگ ين ي بهمراه دارد. آنچه که موجب توسعه صنعت گردشگري شده برنامه ر يزي مناسب می باشد که کشورهاي توسعه ايفته توانسته اند با اين برنامه ريزي به نتايج مطلوب ي دست ايبند .
وجود چنين مسائل ي نگارنده را بر آن داشت تا بررس ي هايي پ يرامون رشد و توسعه توریسم روستايي در روستاي قلعه نو سيستان انجام دهد. اين روستا در سيستان و بلوچستان تنها روستايي می باشد که صد در صد معماري منازل آن قديمی و از خشت و گل و با همان سبک ، و يژگ ي خود را حفظ نموده است (معاونت عمران ي روستايي بن ياد مسکن ، ١٣٨٨: ١٥).
روستاي قلعه نو به عنوان روستا ي گردشگري و توريست ي در استان سيتان و بلوچستان مطرح و همه ساله پذيراي تعداد زايدي گردشگر به ويژه مسافران نوروزي می باشد . اين روستا در هفت کيلومتري شهر زهک مرکز اين شهرستان قرار دارد و اثر تاریخی بس يار مهم "دهانه غلامان " مربوط به دروان هخامنشي در نزديکي اين روستا قرار دارد. لذا هدف اين تحقیق بررس ي نقش توريسم روستايي در توسعه روستاي قلعه نو می باشد..
مباني نظري
با توجه به تجریبات جهانی ، گردشگري روستايي می تواند منافع قابل ملاحظه ي اقتصادي و اجتماعی را براي نواحی روستايي از راه افزايش درآمد و بهبود زیرساخت ها به ویژه در نواحی حاشیه اي و کمترتوسعه یافته به همراه آورد . هم چنین می تواند با تقويت تجديد ساختار اقتصادي و اجتماعی ، به رشد اقتصاد نواحی روستايي کمک نمايد. به همين دليل در بس ياري از کشورها ، توسعه گردشگر ي روستايي به صورت يک بخش جداگانه و اي در چارچوب برنامه ها ي کل ي کشورها در زمینه توسعه گردشگري در دستور کار قرار دارد .
گردشگري روستايي يکي از شاخه ها ي صنعت گردشگري است ،که با توجه به ظرفیت طبیعی و فرهنگی موجود در روستاها، می تواند نقش مهمی در تجديد حيات روستاها،ايجاد اشتغال و درآمد برا ي روستاييان ، حفاظت از ميراث طبیعی ، تاريخي و فرهنگی و در نهايت توسعه يکپارچه روستايي داشته باشد.
بطور کلي توريسم از دو جنبه داراي اهميت است ، يکي بعنوان يک فعاليت گسترده جهانی و ديگري بعنوان يک تأکيد بر توسعه سياستهاي منطقه اي و محلی . از هم ين رو ، منطقي است که بپذريم تعريف قابل قبول و عام از توریسم روستايي وجود ندارد. (رحيمی ، ١٣٨١ : ٢٢٦) علاوه بر اين بايد پذيرفت که ويژگي هاي متمايزي از قبيل فعاليتها و موقعيت هاي ويژه ، گردشگري روستايي را از ساير بخشها اي اشکال جهانگردي جدا می سازد . اما اين نکته جالب است که تعريف اي ويژگ ي هايي از گردشگري روستايي که مورد قبول همگان باشد وجود ندارد. در حال يکه در نگاه اول ، تلاش براي تعريف توريسم روستايي به نظر کار آسان ي می آيد. از ديدگاه ديگر می توان توريسم روستايي را در برگ يرنده دامنه اي از فعال يتها ، خدمات مربوط به تفريح و آرامش گردشگران دانست که به وسيله کشاورزان و مردم روستايي براي جذب گردشگران به مناطق خود به منظور کسب درآمد صورت می گيرد . ( Sharpley.J and (Richard . 1997. PN. 10
اگر اين برداشت وسيعتر را بپذيريم ، در کل توريسم روستايي ، توريسم زراعي و کشاورزي را در بر می گيرد و به تبع خدمات ي نظير اسکان ، پذيرايي ، امکانات و وسايل سرگرمی و تفرج ، برپايي جشنها و مراسم محلی ، تولید و فروش صنايع دست ي و محصولات کشاورزي و غ يره به گردشگران را شامل می شود (شريف زاده و مراد نژاد ، ١٣٨١ : ٥٤).
انوع توريسم روستايي
توريسم روستايي تنها شامل توريسم کشاورزي نمی شود بلکه همه فعاليت هايي را که گردشگران در مناطق روستايي انجام می دهند را دربرمی گ يرد. ازاين رو می توان گفت که توريست ها به دلائل مختلف و با انگ يزه هاي متفاوت از نواحی روستايي بازديد می کنند و در بس ياري از فعال يت ها شرکت می کنند و به هم ين جهت نیز انواع خاصی از توريسم در نواحی روستايي ديده می شود که به شخص مسافر، ويژگ يهاي مقصد و انگ يزه از مسافرت بستگ ي دارد. بنابراين می توان با توجه به اهداف گردشگران و تور يستها، توريسم روستايي را به پنج دسته تقسيم نمود:
توريسم طبیعی : که عمدتاً در تعامل با جاذبه هاي اکولوژيکي قرار دارد .
توريسم فرهنگی : که مرتبط با فرهنگ ، تار يخ و م يراث فرهنگی و باستان ي مردم روستايي است .
اکوتوريسم : نوعي از توريسم است که علاوه بر تعامل با جاذبه هاي طبیعی (همانند رودخانه ، درايچه فصل ي و کوهستانها و ...) با زندگي و هنجارهاي اجتماعی مردم محلی که خود نیز در تعامل با جاذبه هاي طبیعی فوق هستند در ارتباط می باشد .
توريسم دهکده اي : در اين نوع توريسم گردشگران در خ انوارهاي دهکده زندگ ي نموده و در فعال يت هاي اقتصادي و اجتماعی روستا مشارکت می نمايند .
اگريتوريسم : اي توريسم کشاورزي که گردشگران بدون ايجاد پ يامدهاي منفي بر رو ي اکوسيستم مناطق م يزبان ، اي فعال يتهاي سنت ي کشاورزي در تعامل هستند و اي در آن مشارکت می کند (شريف زاده و مراد نژاد ، ١٣٨١ : ٥٤). البته در مطالعه اي که در اين زمینه توسط نچنارد رتانگ سو ونگ چاي در کشور تايلند انجام گرفته ، هم ين طبقه بندي براي انواع توريسم در نواحی روستايي تايلند شناسايي و بکار برده شده است .
جن ي هالند و همکارانش (٢٠٠٣) معتقدند که توريسم روستايي می تواند، جايگزين توريسم مزرعه و اي توريسم کشاورزي گردد، اما هر دوي آنها اجزا بزرگ ي از توريسم در مناطق روستايي بحساب می آيند بنابراين ، اين مفاه يم می تواند به صورت زیر تعريف شوند:
توريسم روستايي اي توريسم محلی ـ روستايي : اين نوع توريسم که می تواند شامل هر دو مورد بالا بشود و همچنین شامل اردو زدن ، اقامت در منازل اجاره ايي ، گشت و شکار در دنياي وحش ، بازار ايبي صنايع دستي ، جشنواره ها ي فرهنگی ، ورزشهاي ماجراجواينه ، راهپيمايي ، بازديد مکانهاي تاریخی ، جشنواره هاي موسيقي و در واقع هر گونه فعاليت تفريحي در مناطق ي که مکاني را در نواحی روستايي بگيرد ، می شود (7.PN ,٢٠٠٣ , Holland.J. et all) لازم به ذکر است که در اروپا توريسم مزرعه نقش مهمی در توريسم روستايي دارد ، براي مثال در برخ ي از نواحی روستايي در آلمان مراکز سکونت ي و مهمانپذيري فراهم شده است و اي مزارع ي به مکانهايي جهت ايجاد تسه يلات خدمات ي و مهمانپذ يري تغ يير شکل داده اند و همچنین در نواحی روستايي آفريقا بعض ي مزارع مهمانپذ ير روستايي وجود دارد و همزمان اتاق ها ي مهمانپذير در کلبه هاي سنت ي بوجود آمده است ، اما اغلب گردشگران در هنگام يکه از مناطق روستايي بازديد می کنند در مکانهايي که
به منظور فعال يت هاي تفريح ي ساخته شده اند (همانند خانه هاي تجمل ي ساخته شده در کمپ ها و اردوگاه ها ي تفريح ي ) سکونت می کنند (٧.PN ,٢٠٠٣ Holland.J. at all).
شارپلي (١٩٩٧) معتقد است تعدادي از محصولات توريسم اي انواع توريسم جزء توريسم روستايي بحساب می آيد ، ولي ضرورتاً با آن برابر نيستند. بعنوان مثال توريسم کشاورزي به هر نوع توريسمی که مستقيماً با کشاورزي (يک مزرعه ) مرتبط می شود، اطلاق می گردد و شامل اقامت در مزرعه ، اتاق ها اي چادر زدن ، بازديدهاي آموزش ي ، خوراک، فعال يت هاي تفريح ي و فروش محصولات کشاورز ي اي صنايع دست ي می شود. .(Sharpley.J and Richard . 1997. PN. 15)
پيشينه تحقيق
هالند و همکاران (٢٠٠٣) توسعه توريسم در نواحی روستايي فق ير را در اوگاندا و جمهوري چک اسلواکي بررس ي کردند. آنها توسعه توريسم و رويکرد هاي مختلف در اين خصوص را مورد توجه قرارداده اند. (٢٠٠٣ ,Holland et al). ريچارد و جول يا شارپل ي (٢٠٠٣) در کتاب "مقدمه ايي بر توريسم روستايي" بر نقش توریسم در توسعه اقتصاد ي – اجتماعي و بازسازي مناطق روستايي تاکيد می کنند.
گودرزي سروش (١٣٩٠): تاثير گردشگري در توسعه روستايي روستاي ورکانه همدان را بررسي نمود . به نظر وي گردشگري روستايي، امکان افزايش درآمد خانوارهاي روستايي، اشتغال زدايي و جلوگيري از مهاجرت هاي روستايي را در بستر بهبود کيفيت زندگي فراهم مي کند.
صيدالي و همکاران (١٣٩١): اثرات گردشگري در توسعه روستايي روستاهاي مينودشت را بررسي کردند. نتايج نشان داد که صنعت گردشگري تا به امروز نوعي از تنوع شغلي را بويژه در بخش خدمات روستا ايجاد نموده است ضمن اينکه دگرگوني هايي را در فعاليت هاي اقتصادي- اجتماعي خصوصا در بخشهاي کشاورزي و دامداري، اجتماعي و درآمد روستائيان در پي داشته است .
شريف زاده و مرادنژاد (١٣٨١) در بررسي نقش توريسم در توسعه پايدار اقتصادي و اجتماعی نواحی روستايي تاکيد کردند که توريسم روستايي می تواند نقش عمده اي در متنوع نمودن بخش کشاورزي و اقتصادي و همچنین ايجاد ف رصت هاي جديدي در ارتباط با ساير بخش هاي اقتصادي ايفا نمايد.
تقوايي و شاپور آبادي (١٣٨١) در تحقیق ي تحت عنوان «توسعه منطقه برخوار اصفهان از طر يق گسترش توريسم روستايي » تلاش کرده اند تا مزا ايي صنعت توريسم ونقش آن در ايجاد اشتغال وت وسعه صنايع دست ي را بررس ي نمايد.
شهيدي و همکاران (١٣٨٨): به بررسي تأثيرات توريسم در برنامه ريزي نواحي روستايي پرداختند. بر اساس تحل يل آنها به منظور توسعه پايدار روستايي و برخورداري روستاييان از معيشت پايدار، مي توان از فعاليت هاي مکمل کشاورزي در روستاها بهره گرفت .
سقايي و ماف ي (٢٠١٠): به تحل يل گردشگري روستايي در پ يرامون مشهد پرداختند ..نتايج نشان داد که حوزه نفوذ گردشگري در کلان شهر مشهد حدود٤٣.٢٠کيلومتر است .
مهدوي حاج يلويي و همکاران (١٣٨٧) اثرات گردشگري بر توسعه روستايي را در دره کن و سولقان بررس ي کردند. نتايج نشان می دهد گردشگري به جز اشتغال زا يي و در آمدزايي اندک، موجب بالا رفتن قیمت ها و سوداگري زم ين شده است .
موقعيت منطقه مطالعه
دشت سيستان بر اساس آخر ين تقس يمات کشوري ،بر روي عرض جغراف ياي ٢٥ درجه و ٣ دق يقه تا ٣١ درجه و ٢٩ دق يقه شمالي و طول جغراف ياي ٥٨ درجه و ٤٩ دق يقه تا ٦٣ درجه و ٢٠ دق يقه شرق ي واقع شده است . وسعت آن حدود ١٥١٩٧ کيلومتر مربع می باشد. (آمارنامه استان سيستان و بلوچستان ، (1385
روستاي قلعه نو از توابع شهرستان زهک در سيستان می باشد.
اين روستا در دهستان جزينک قرار دارد و بر اساس سرشماري سال ١٣٩٠ داراي جمع يت ي معادل ١٥٠٠ نفر با ٣٠٠ خانوار می باشد. (آمار نامه سيستان و بلوچستان ، ١٣٩٠) فاصله آن تا زابل ٢٦ کيلومتر و تا زهک ٥ کيلومتر است . قلعه نو از روستاهاي مهم سيستان و بلوچستان است و به عنوان روستاي گردشگري و توريستي مطرح است و همه ساله پذيراي تعداد زيادي گردشگر ب ه ويژه مسافر نوروزي است . اثر تاريخي بسيار مهم "دهانه ي غلامان " مربوط به دروان هخامنشي در مجاورت اين روستا قرار دارد .برنامه ريزي و توسعه گردشگري در اين منطقه می تواند کمک شااين توجه اي به اقتصاد منطقه و حفظ آن کند.
شکل ١- نقشه تقس يمات س ياس ي شهرستان زهک
منبع : سالنامه آماري استان سيستان و بلوچستان (١٣٩٠)
شکل ٢- نقشه GIS منطقه مورد مطالعه
مواد و روشها
روش تحقيق توصيفي تحليلي است و براي جمع آوري اطلاعات از پرسشنامه و مصاحيه استفاده شده است
هدف از اين مرحله سنجش محیط داخلی قلعه نو ، جهت شناسائي نقاط ضعف ، قوت ها، فرصتها و تهد يدها می باشد يعن ي جنبه هايي که در راه دست ياب ي به هدف توسعه گردشگري قلعه نو ، می تواند نقش مساعد اي بازدارنده ايفا نمايد. ابتدا بر اساس مطالعات و پرس و جو از م يان افراد مخ تلف از جمله اهال ي محل ، گردشگران و کارشناسان و ... اطلاعات مربوط به عوامل جمع آوري شد. سپس اين عوامل در دو گروه عوامل داخلی و عوامل خارجی دسته بندي شد. که بدين ترت يب ١٠ نقطه قوت در برابر ٣ نقطه ضعف موجود در قلعه نو ديده شد. از طرف ي شاهد ١٠ فرصت در برابر ٤ ته د يد هست يم . با اين وجود مجموعا شاهد ٢٠ نکته مثبت (قوت و فرصت ) در برابر ٧ نکته منف ي (ضعف و تهد يد ) به عنوان محدوديت و تنگناهاي پ يش روي توسعه گردشگري قلعه نو می باشيم .
در ادامه پرسشنامه هايي بر اساس چهار گروه طراحي گرديد .
مجموع عوامل و معيارهاي سوآت که در بالا بيان گرديدند ،به منظور اولويت سنجي و وزن دهي در پرسشنامه لحاظ شدند .
معيار سنجش و درجه بندي براي هريک از عوامل بدين صورت تعيين گرديد که براي عامل ، در دامنه اي از (خيلي کم ) تا (خيلي زياد ) (طيف ليکرت ) درجه بندي شده است . پرسشنامه طراحي شده به کارشناسان ارائه گرديد.
پس از جمع آوري پرسشنامه ها کليه اطلاعات پرسشنامه ها وارد نرم افزار ١٩.٠ .SPSS گرديد. آنگاه ضرايب اوليه ، ثانويه ، رتبه و ضريب نهايي هريک از عوامل داخلي و خارجي جداگانه محاسبه گرديد و اطلاعات بدست آمده برا ي تحليل و ارائه راهبرد در جداول زير آماده گرديد.
مدل SWOT : مدل SWOT يکي از ابزارهاي استراتژيک تطابق نقاط قوت و ضعف درون سيستمي با فرصت ها وتهديدات برون سيستمي است . ازديدگاه اين مدل يک استراتژي مناسب قوتها وفرصت ها را به حداکثر وضعف ها وتهديدها را به حداقل ممکن مي رساند. براي اين منظور نقاط قوت ، ضعف ، فرصتها و تهديدها در چهار حالت کلي WT,ST,WO,SOپيوند داده مي شود و گزينه هاي استراتژي از بين آنها انتخاب مي شود. (حکمت نيا، ١٣٨٥)
نتايج و بحث
همانطور که بيان شد ١٠ نقطه قوت در برابر ٣ نقطه ضعف در قلعه نو ديده شد. از طرف ي شاهد ١٠ فرصت در برابر ٤ ته د يد بوديم . بدين ترتيب مجموعا شاهد ٢٠ نکته مثبت (قوت و فرصت ) در برابر ٧ نکته منف ي (ضعف و تهد يد ) به عنوان محدوديت و تنگناهاي پ يش روي توسعه گردشگري قلعه نو بوديم که در ادامه عوامل داخلي و خارجي در راه دست ياب ي به توسعه گردشگري روستايي در قلعه نو تحليل مي گردد.
