بخشی از مقاله
بام (نماي پنجم ) در معماري گذشته ايران فضايي در راستاي شاخصه هاي توسعه پايدار
چکيده:
توسعه پايدار از چند دهه اخير در تمام کشورهاي دنيا از اهميت ويژه اي برخوردار گشته و پرداختن به آن در همه حيطه ها به عنوان يک مهم تلقي مي گردد. بررسي ها پيرامون معماري گذشته ايران نشان مي دهد که اين ساختار همواره همگام با اصول و شاخصه هاي توسعه پايدار عمل مي نموده و به بهترين شکل به تمام جنبه هاي توسعه پايدار از جمله شاخصه (زيست محيطي ، شبکه اقتصادي و شبکه اجتماعي) پاسخ داده است و به طور کلي اين رويکرد نه تنها در کل بنا بلکه در بخشها و جزييات بنا نيز رعايت مي شده است ؛ يکي از اين بخشها که در رساندن هر بنا به شاخصه هاي توسعه پايدار حائز اهميت است پشت بام يا نماي پنجم مي باشد که به لحاظ نوع ساختار، عملکرد و نوع از مصالح در راستاي شاخصه هاي توسعه پايدار بوده است و باتوجه به اين که به اين بخش مهم از فضا ،امروزه به مکاني بي اهميت ودر بسياري از موارد برخلاف اصول توسعه پايدار تبديل شده پرداختن به اين موضوع مي تواند راهکاري را براي معماري امروز فراهم آورد در پژوهش سعي برآنست تا به بررسي پشت بام در معماري گذشته را باتوجه به مبنا و رويکرد توسعه پايدار بپردازد.
١-مقدمه :
علاوه بر چهارنماي اصلي بناها يکي از مهمترين بخشها درساختارساختمان، بام يا به ديگر سخن نماي پنجم مي باشد و حجم وسيعي از جذب انرژي مورد نياز ساختمان مي تواند به صورت طبيعي از اين بخش از ساختمان تامين گردد پژوهش ها پيرامون معماري گذشته ايران نشان مي دهد که اين بخش از بناها در گذشته علاوه برتعديل درجه حرارت داخل ابنيه گاه نقش عملکردي داشته و فضاهايي زنده و پويا بوده اند و اين بخش از بناها در گذشته نيز با اصول توسعه پايدار همگام بوده است ، اما امروزه به علت ورود سبک وسياق هاي مختلف ، استفاده از وسايل مکانيکي که از انرژي هاي تجديد ناپذيراستفاده مي کنند ، اين بخش از بناها عملا فراموش و يا به انباري براي تجهيزات تبديل شده اند و اين مسئله چيزي جز سيماي ناهنجاردر خط آسمان شهري و حدر رفت انرژي به همراه ندارد. لذا پژوهش پيرامون بام و الگوها و اصول موفق اين بخش از ساختمان در معماري گذشته مي تواند براي ساختارمعماري و شهرسازي امروز ضروري و راهگشا باشد .
٢- مفاهيم لغوي واژه پايداري:
دهخدا پايداري را به معناي دوام و ماندگاري آورده است [١] معناي فعلي واژه پايداري که در اين بحث مدنظر مي باشد عبارت است از:«آنچه که مي تواند در آينده تداوم يابد» [٢]
ريشه لغوي و عبارات مرتبط در انگليسي: [٣]
sustain:حمايت ، زنده نگه داشتن ، ادامه دادن مستمر
Sustenance:فرايند پايداري زندگي
Sustainable: پايداري، صفتي که چيزي را توصيف مي کند که باعث آرامش و تغذيه و تأمين زندگي و در نتيجه به تداوم زندگي و طولاني کردن آن منجر مي شود.
٢-٢. مؤلفه هاي توسعه پايدار:
٢-٢-١. مؤلفه محيط زيست درراستاي اهداف توسعه پايدار:
محيط زيست ، محل زندگي و تأمين کننده اصليترين نيازهاي انسان است و در يک تعريف کلي، محيط زيست ، مجموعه اي است از آب، هوا، خاک، نور خورشيد، گياهان، جانوران، اقليم و ديگر عوامل جاندار و بيجان که با يکديگر در ارتباط متقابل بوده و به طور مستقيم شرايط زيستي را براي موجودات زنده از جمله انسان فراهم مينمايند [٤].
٢-٢-٢. مؤلفه شبکه اجتماعي درراستاي اهداف توسعه پايدار:
توسعه اجتماعي اصولاً به چگونگي و شيوه زندگي افراد يک جامعه ميپردازد و بيشتر ناظر بر بالا بردن سطح رفاه عمومي از طريق ايجاد شرايط مطلوب و بهينه در زمينه تغذيه ، بهداشت ، اشتغال، مسکن ، آموزش، فقرزدايي و نحوه گذران اوقات فراغت است . در نتيجه توسعه اجتماعي در پي ايجاد وضعيت اجتماعي بهتر براي افراد و برقراري عدالت دراستفاده ازامکانات موجود در انسان هاي يک جامعه است ، چراکه اصولاً اساس ومحور توسعه را سرمايه هاي انساني تشکيل ميدهند[٤].
٢-٢-٣. مؤلفه شبکه اقتصادي درراستاي اهداف توسعه پايدار:
توسعه اقتصادي و راههاي رسيدن به آن، امروزه مشغله فکري بسياري از اقتصادانان، سياست مداران و جامعه شناسان ميباشد. هر کشوري به اقتضاي سابقه تاريخي، ايدئولوژي حاکم بر آن، نحوه تفکر و گرايش مردم، امکانات مادي و انساني و ساختار فرهنگي، سياسي و اجتماعي خويش به دنبال الگوي خاصي براي غلبه بر مشکلات اقتصادي و اجتماعي و درنورديدن پله هاي ترقي توسعه پايدار است . که در ادامه به بررسي مفاهيم پشت بام در معماري گذشته ايران و رابطه آن با شاخصه هاي توسعه پايدار اشاره مي شود[٤] .
٣-مفاهيم لغوي واژه بام (پشت بام):
بام در منابع و مختلف از کتب ايراني تعابير متفاوتي داشته که عبارتند از:
پشت بام در معناي نمادين خود مرز آسمان و زمين است . جايي که دزد و ديو افسانه ها ، پاي برآن مي کوبند و يا فرشتگان و روح بهترين در گذشتگان خانه – پيش از آخرين وداع – برکنار آن مي نشينند و گويي پشت بام نزديکترين فضاي خانه به خداست [٥] .
بام : صبح ،بامداد ، سطح بيروني سقف خانه [٦]
بون: بام (بون) محلي مناسب براي خوابيدن در تابستان بوده است [٧].
پشت بام : سطح بام قسمت بيروني سقف پشت :بالا ، رو [٦]
٤-بام ورابطه آن با شاخصه زيست محيطي توسعه پايدار:
بام تاثير پذيرترين جزء ساختمان در برابر عوامل اقليمي است . تابش آفتاب در تابستان و بارش برف و باران در زمستان ، بيشتر بر بام ساختمان تاثير مي گذارد تا براجزاء ديگر آن در فصل زمستان ، هنگام شب بام با ساطع کردن پرتوهايي باطول موج بلند خود ، سريع تر و بيشتر از ديوارها حرارت خود را ازدست مي دهد. به همين دليل در مناطق سرد يا در فصل زمستان ، بام ساختمان عمده ترين عامل اتلاف حرارت هواي داخل است .البته ميزان انتقال حرارت ، به مقاومت حرارتي مصالح بام بستگي دارد. همچنين در فصل زمستان ، بام مشکلات خاصي از نظر تعريق ايجاد مي کند. در هواي گرم نيز ، هواي داخل ساختمان تحت تاثير گرماي بام قرارمي گيرد . در مناطق بسيار گرم اين باور وجود دارد که بام ، بام عامل اصلي گرم کننده ي هواي داخلي ساختمان است . البته اين مسئله در بيشتر موارد صحيح است . [٨] و اين بخش از بنا با طراحي ويژه اي که در معماري گذشته ايران انجام گرفته به بهترين نحو توانسته از انرژي هاي تجديدپذير و پاک استفاده نمايد و چه بسا در بسياري از موارد موانع را به نقاط قوت بدل کرده است .
٤-١. رابطه فرم و مصالح با شاخصه زيست محيطي توسعه پايدار:
فرم بام در معماري گذشته ايران به طور کلي برگرفته از اقليم ، عملکرد و دردسترس بودن (اصل خودبسندگي) [٩] مي بوده که هر يک از اين موارد يک بخشي از شاخصه هاي توسعه پايدار را پوشش مي دهد که در ادامه اين قسمت بيشتر به رابطه فرم و مصالح در رابطه با شاخصه زيست محيطي توسعه پايدار اشاره مي شود.
به طور کلي بام در معماري گذشته ايران به سه فرم اجرا مي شده است ، مسطح ، طاق و گنبدي، شيبدارکه با توجه به اقليم و ويژگي هاي زيست محيطي ، مرقون به صرفه بودن و دردسترس بودن مصالح و نوع عملکرد بنا و بام به اين سه بخش تقسيم مي شده است .
٤-١-١. بام مسطح و مصالح مورد استفاده در راستاي شاخصه زيست محيطي توسعه پايدار : بيشتر در اقليم سرد مورد استفاده قرار مي گرفته چراکه به علت برف گير بودن سبب مي شود که عايق حرارتي مناسبي را جهت جلوگيري از اتلاف حرارت به وجود آورد.(از اين نوع بام در مناطق گرم و خشک نيز استفاده مي شده اما به علت قابليت حفظ برف در مناطقي که بارش برف است بيشتر استفاده مي شده است .) در اين اقليم براي پوشش بام از پايين به بالا به ترتيب تنه درختان ، تخته هاي چوبي ، شاخه هاي سرخس وحشي که در اين منطقه ها مي رويد استفاده مي شود و در مقابل بارندگي مقاومت نسبتا خوبي دارند نهايتا يک لايه کاه گل که در محل به نام (گل خوش) ناميده مي شود و در مقابل بارندگي مقاومت نسبتا خوبي دارد، برروي سطح بام مي کشند.اين مصالح از لحاظ زيست محيطي و اقتصادي مناسب مي باشند زيرا کاه گل عايق خوبي در مقابل حرارت مي باشد[١٠].
٤-١-٢. بام هاي طاق و گنبدي و مصالح مورد استفاده در راستاي شاخصه زيست محيطي توسعه پايدار : به دليل کمبود چوب در اقليم گرم و خشک ايران جهت بام سقف از خشت و آجر استفاده مي شده [١٠] و لازم به ذکر است که آجر داراي ظرفيت حرارتي نسبتا زيادي مي باشد[١١] يعني زمان زيادي طول مي کشد تا حرارت از خارج به داخل و از داخل به خارج انتقال يابد.
