بخشی از مقاله
چکیده
خشکسالی یکی از مهمترین بلایاي طبیعی است که آثار و تبعات سوء آن به مراتب بیش از دیگر بلایاي طبیعی است و تا سالها پیامدهاي منفی آن بر بخش هاي مختلف زندگی انسان ادامه می یابد. خشکسالی عبارت است از کمبود بارش در دوره بلند مدت به نحوي که باعث کمبود رطوبت در خاك و کاهش آبهاي جاري و به دنبال آن باعث اختلال در روند طبیعی زندگی انسانی و حیات گیاهی و جانوري می شود. کشاورزي از جمله بخش هایی است که زودتر از سایر بخش ها تحت تاثیر پیامدهاي منفی ناشی از خشکسالی قرار میگیرد. لذا براي کاهش اثرات سوء خشکسالی و بحران کم آبی بر این بخش مهم و استراتژیک که اساسی ترین محور توسعه روستایی میباشد، مدیریت صحیح تقاضاي مصرف و اصلاح الگوي مصرف آب به عنوان کارآمدترین بخش رویکرد پیشگیرانه باید مورد توجه قرار گیرد.
١- مقدمه
یکی از مشکلات امروزه جهان و بخصوص کشور ایران که بر روي کمربند خشکی جهان قرار دارد، مسأله کمبود آب است. با افزایش جمعیت و نیاز روزافزون انسان به آب طی هفتاد سال گذشته شش برابر شده است
کشور ایران با بارندگی معادل یک سوم متوسط جهانی، کشوري خشک است و به این خاطر، خشکی جزء صفات ذاتی آن محسوب می شود. روند بارندگی در ایران حاکی از آن است که این کشور به سوي خشکی پیش می رود و می بایست برنامه ریزي ها و تدابیر در مدیریت منابع آب بر این اساس پی ریزي شود.
نتایج مطالعه و بررسی بلندمدت بارندگی و درجه حرارت نشان می دهد که در مجموع، 65 درصد از اراضی کشور در گستره اقلیم هاي خشک و فراخشک قرار دارند. از طرف دیگر در مناطق مختلف ایران، خشکسالی هاي شدید اتفاق افتاده بطوري که نمودار بارندگی 32 ساله در ایران - شکل - 1 نمایانگر آن است که کشورمان در خلال این دوره، با 6 بار خشکسالی مواجه بوده و علاوه بر این، 17 بار نیز میزان بارندگی از حد متوسط کمتر بوده است و 5 بار نیز تا آستانه خشکسالی پیش رفته است
خشکسالی در تناوب با سیلابها، هر ساله خسارت هاي قابل ملاحظه اي در نواحی مختلف کشور بوجود می آورد. از این رو خشکسالی و سیل را می توان دو روي یک سکه نامید که هر دوي آنها اثرات قابل توجهی بر محیط زیست طبیعی و اجتماع می گذارند
سیل و خشکسالی اگر چه دو روي سکه نوسان اقلیمی به شمار می روند، ولی خشکسالی بر خلاف سیل بسیار کند عمل می کند و به طور یقین اضطرابی است که به مدتی نامعلوم ادامه می یابد و به طور محسوس منابع غذایی و جان انسان ها را تضعیف و تهدید می نماید. خشکسالی در بسیاري از کشورهاي خشک و نیمه خشک مداري و معتدله از سیماي عمومی محیط است. به استناد برخی از کتب تاریخی، در ایران هر 10 تا 12 سال و در نواحی مرکزي آن هر 5 سال یکبار خشکسالی حادث می گردیده است. با این آهنگ دوره اي، گاهی استیلاي خشکسالی دو سال و حتی سه سال متوالی نیز به طول می انجامد
شکل :1 درصد تغییر بارش استانها و کشور از مهر 92 تا شهریور 93 در مقایسه با مدت مشابه در بلند مدت
٢- مفهوم خشکسالی
خشکی - Aridity - متفاوت از پدیده خشکسالی - Drought - است. خشکی ویژگی ذاتی و دائمی از شرایط اقلیمی است که کمبود رطوبت مهمترین ویژگی آن می باشد و خشکسالی ویژگی موقتی هواشناسی یک منطقه است. خشکی عدم کفایت بارش در حد لازم براي رشد حیات در آن منطقه در حالیکه خشکسالی به دوره اي گفته می شود که نزولات کمتر از 75 درصد میزان میانگین بلندمدت است یا کاهش غیر منتظره بارش در مدتی معین در منطقه اي که لزوما خشک نیست، آنقدر است که روند عادي رشد را در منطقه مختل می کند. بنابراین خشکسالی ویژگی دائمی یک منطقه نیست و در هر رژیم آب و هوایی حتی مناطق مرطوب نیز می تواند اتفاق افتد
خشکسالی به دوره اي از زمان اطلاق می شود که عرضه ي رطوبت در آن زمان در سطح مشخص کم تر از حد انتظار شرایط معمول آب وهوایی باشد و به طور کلی خشکسالی را از نظر جوي، هیدولوژي و کشاورزي مورد بحث قرار می دهند و بعضی نیز اصطلاح خشکی از نظر جامعه شناسی را معرفی کرده اند که در آن آب در مقابل استحصال کم تر از حد مورد انتظار براي فعالیت هاي اقتصادي و اجتماعی می باشد.
به طور کلی خشکسالی از دو جزء تشکیل شده است:
جزء آب وهوایی که منجر به کاهش بارش و آب قابل استحصال می شود و جزء تقاضا براي مصرف آب. به طور معمول در برخورد با پدیده ي خشکسالی، عمده فعالیت در جزء دوم، یعنی کاهش تقاضا براي مصرف متمرکز می شود. با این حال اگر چه برنامه ریزي ها براي مواجه شدن با پدیده ي خشکسالی می تواند تا حد زیادي موثر باشد اما قبل از هر گونه برنامه ریزي باید مشکل هاي اساسی که مانع اجراي فعالیت مورد نظر می شود را شناسایی کرد.
خشکسالی هواشناسی: هواشناسان خشکسالی را بارش کمتر از حد معمول که منجر به تغییر الگوي آب و هوایی می گردد، تعریف کرده اند.
خشکسالی هیدرولوژیکی : با تأثیر دوره هایی از نقصان ریزش هاي جوي - شامل برف - بر منابع تأمین آبهاي زیرزمینی یا سطحی همراه می شود - جریان رودخانه ها، مخازن، دریاچه ها و آب زیرزمینی - .
خشکسالی کشاورزي: از دیدگاه کشاورزي زمانی که رطوبت خاك از نیاز واقعی محصول کمتر باشد و منجر به خسارت در محصول شود، خشکسالی اتفاق افتاده است. چون در محاسبه نیاز آبی گیاهان مشخص شده که نیاز آبی آنها با هم متفاوت است، بنابراین مفهوم خشکسالی از دیدگاه کشاورزي براي محصولات مختلف یکسان نمی باشد
٣- اثرات خشکسالی بر بخش کشاورزي و زندگی جوامع روستایی
زمانی که خشکسالی آغاز می شود، بخش کشاورزي به دلیل وابستگی بیش از حد به ذخیره رطوبتی خاك معمولاً نخستین بخشی است که تحت تاثیر قرار می گیرد که این تاثیر هم به صورت مستقیم که در اثر کاهش یا نابودي محصولات زراعی و باغی اتفاق می افتد و هم به صورت غیر مستقیم در اثر کاهش منابع تغذیه اي دام و طیور و آبزیان اتفاق می افتد. همچنین علاوه بر این پیامدهاي منفی در کشاورزي و منابع طبیعی باعث تشدید بلایاي دیگر از جمله کاهش شدید آب هاي زیر زمینی، شوري آب و اراضی کشاورزي، هجوم آفات و بیماري هاي گیاهی و وخیم ساختن اوضاع چاه ها و ... می شود.
جدول :1 سطوح سیستم هاي تحت تاثیر خشکسالی
خشکسالی در مناطق شهري و روستایی اثرات متفاوتی بر جا گذاشته است که تاثیرات آن بر جوامع روستایی بسیار شدید تر از جوامع شهري است که آن هم بخاطر تاثیر مستقیم عامل خشکسالی بر منابع درآمد اغلب روستاییان می باشد که کاهش درآمد روستاییان باعث مهاجرت آنها به شهرها به امید این که بتوانند به در آمد انتظاري خود دست پیدا کنند شده است
تاثیرات خشکسالی بر جنبه هاي اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی با توجه به سطوح تاثیر آن متفاوت می باشد
-4 راهکارهاي مقابله با خشکسالی
-4-1 راهکارهاي پیش از خشکسالی
-1 پیش بینی خشکسالی: قبل از هر گونه اقدام عملی براي کاهش خسارتهاي خشکسالی اتخاذ سیاستهاي راهبردي می تواند مشکل گشا باشد. این سیاستها می باید بر مبناي باور داشتن واقعیت کم آبی در منطقه باشد به طور مسلم این دیدگاه می تواند در سیاست گذاري ایجاد صنایع با مصرف آب کم و کشت هاي مناسب با وضعیت کم آبی کارآمد باشد. همچنین اتخاذ روشهاي جهت بهره گیري حداکثر ممکن از نزولات جوي نیز می تواند در جلوگیري از بحران خشکسالی پیش از وقوع آن بسیار مهم تلقی شود. نقشه هاي پیش بینی هواشناسی قابلیت هاي مناسبی را براي ارائه آگاهی لازم در خصوص رخداد بارندگی را دارد. تا به عنوان یک الگوي کلی در اختیار برنامه ریزان قرار گیرد که بر مبناي آن پیش بینی ها صورت گرفته و هشدارهاي لازم به بهره برداران داده شود
-2 کشت گیاهان مقاوم به خشکی: یکی از روش هاي کاهش اثر خشکسالی کشت گیاهان مقاوم به خشکی و در مورد درختان میوه استفاده از پایه هاي مقاوم به خشکی، و یا کشت دیم برخی از درختان، در مکانهاي مناسب می باشد.
-3 استفاده از فن آوري باروري ابرها: استفاده از فن آوري باروري ابرها در برخی مناطق که شرایط مناسبی دارند می تواند مقدار بارندگی را افزایش دهد.
-4 برنامه ریزي براي استفاده از روشهاي آبیاري قطره اي و تحت فشار: کم آبیاري، آبیاري دقیق و تکمیلی از دیگر راهکارهاي بهره وري آب می باشد.
کم آبیاري باعث افزایش بهره وري از هر واحد آب میشود و آبیاري تکمیلی در طی زمانی که بارندگی به تاخیر میافتد و یا صورت نمیگیرد مهم است آبیاري دقیق شامل آبیاري قطرهاي و بارانی می باشد. این نوع آبیاري تبخیر غیر مفید آب را کاهش داده و آب را به طور یکنواخت براي محصول فراهم میکند. کم آبیاري از تکنیک هاي مدیریتی است که به طور قابل توجهی کارآیی مصرف آب را در کشاورزي ارتقاء می بخشد. سیستم آبیاري قطره اي از جمله روشهاي نوین آبیاري است که توسعه آن به نوبه خود به عنوان راهکاري براي افزایش کارایی مصرف آب کشاورزي مطرح می باشد. با توجه به امکان کنترل بالاي حجم آب آبیاري در این سیستم، اعمال مدیریت کم آبیاري با استفاده از آن با دقت بالایی ممکن می باشد. در برخی مناطق مشاهده می شود علی رغم کمبود آب از آب موجود استفاده صحیح به عمل نمی آید. بخشی از این آب در حین انتقال از منابع به مکانهاي مصرف به دلیل استفاده از سیستمهاي انتقال غیر استاندارد هدر می رود.
-5 توسعه بیمه محصولات کشاورزي: با توجه به امکان مطالعه و شناسایی احتمال وقوع خشکسالی در مناطق توجه به بیمه هاي کشاورزي براي انواع محصولات می تواند کمک شایان توجهی به تامین امنیت محصولات کشاورزي نماید. کشاورز با آسودگی خاطر می تواند فعالیت هاي خود را انجام دهد و در شرایط وقوع خشکسالی امکان جبران خسارتها از طریق شرکت بیمه امکان پذیر است. اختصاص یارانه از طرف دولت براي تامین بخشی از هزینه بیمه می تواند در توسعه فعالیتهاي کشاورزي گام مهمی در ایجاد انگیز لازم براي کشاورزان باشد.
-4-2 راهکارهاي حین بحران خشکسالی
یکی از تفاوتهاي اساسی مدیریت بحرانهاي خشکسالی یا بحران ناشی سایر بلایایی طبیعی در وقوع تدریجی بحران خشکسالی است. در این شرایط امکان ارایه هشدارها و برنامه ریزي ها امکان پذ یر بوده و به عبارتی فرصت برنامه ریزي را به برنامه ریزان و مسئولان می دهد . در کل به منظور مدیریت بحران خشکسالی لازم است طرح مدیریت جامع تهیه گردد که در هنگام وقوع خشکسالی به مورد اجرا گذاشته شود. در طرح مذکور مطالعات مختلفی صورت می گیرد که طی آن ضمن بررسی جوانب مختلف موضوع وظایف افراد و سازمانهاي مسئول براي حل معضل مشخص و ارایه می شود. از بهترین مواردي که در طرح جامع خشکسالی باید مورد توجه قرار گیرد می توان به موارد ذیل اشاره کرد
-1 شناسایی ظرفیت هاي مقابله با ضایعات ناشی از خشکسالی: یکی از بهترین موضوعات پس از مشخص شدن شدت خشکسالی در یک منطقه بررسی ظرفیتها و امکانات در منطقه وقوع براي کاهش خسارتهاي خشکسالی است. از جمله این موارد بررسی درآمدها، سرمایه گذاري ها اعتبارات و تسهیلات مالی می باشد. وجود تاسیسات نگهداري میوه، سبزیجات، گوشت و علوفه از مهمترین مواردي است که باید مورد توجه قرار گیرد . میزان تسهلات مالی و منشا تامین آنها براي کمک به آسیب دیدگان و نحوي هزینه کردن آن نیز بر مبناي شاخص هاي متعدد مشخص گردد.
-2 تشکیل جلسات مشورتی با کارشناسان و بهره برداران: یکی از مهمترین مواردي که در مدیریت بحران نقش اساسی دارد اطلاع رسانی شرایط و ایجاد فضاي مقابله در مردم است. به همین منظور با تشکیل جلسات و توجیه شرایط، ایجاد فضاي مقابله را در مردم به وجود آورد و با مشارکت مردم در طرحهاي صرفه جویی در مصرف آب، حذف فعالیتهاي پر مصرف آب می توان موفقیت برنامه هاي جامع مهار خشکسالی را افزایش داد . در مواردي کارشناسان و مردم بومی داراي تجربیات ارزنده اي هستند که در جلسات مشورتی باید از نظرات آنها استفاده نمود و به مورد اجرا گذاشت.
-3 تهیه برنامه تامین کمبود آب: تامین اضطراري آب می تواند از طرق مختلف صورت گیرد که از جمله مهمترین موارد آن از طریق بطري هاي آب و یا تانکرهاي آب رسانی است. در افقهاي بلند مدت می توان از طریق لوله هاي انتقال آب این مهم را انجام داد.
