بخشی از مقاله
چکیده
در معماری ایلخانی، رهبران بلندپرواز و قوی - از نظر بدنی - مغول، خصوصیات شخصیشان را به تعقل و زیبایی معماری ایرانی افزودند که حاصل آن معماری استوار، حجیم و مجلل سدهی چهاردهم شد. این پژوهش برآنست تا با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از اسناد کتابخانهای، تزیینات و طاقبندیهای مجموعهی مزار نطنز»شیخعبدالصمد« که ضرورت بررسی آن به دو دلیل؛ یکی اینکه تنها نمونهی دستنخورده در نوع خود است و دیگر عدم تشابهش با سایر بناهای ساخته شده در پایتختهای ایلخانی، لازم به نظر میرسد را مورد مطالعه قرار دهد.
تکنیک طاقبندی در این مجموعه عرضی است. تزیینات آن نیز با مقرنسهای گچی، کتیبه، کاشی معرق، آجر و سفالینه اجرا شده که از این میان کتیبهها به دلیل مفهوم متنشان و کاشیکاری آن نیز به این دلیل که به نوعی سیر تکوینی کاشیکاری سدهی چهاردهم به حساب میآید؛ شایان توجه است. کتیبههای به کار رفته به سه دستهی کاملاً گچی، ترکیب کاشی با سفالینه و ترکیب کاشی لعابدار با کاشی بدون لعاب تقسیم میشوند و جمعاً سه نوع مختلف کاشی در آن به کار رفته است.
مقدمه
نسبت معماری ایلخانی به دورهی سلجوقی، مانند شاگردیست در برابر استادش؛ که در عین احترام به شالودهی فکری تعلیمات استاد، از هر جنبه از او پیشی گرفتهاست. بناهای ایلخانی رفیعتر و از نظر نیارش اصولیتر از بناهای سلجوقی بودند و نسبت به آنها تزیینات شورانگیزتری داشتند. مسایل ساختمانی که خیلی جدیتر از عهد سلجوقی بود؛ به صورت موفقیتآمیز و ابتکاری حل شد. طاقهای همبُر در یزد و اصفهان تکمیل شد و ساختمانهای آجری در مقبرهی الجایتو به پیروزی نهایی دست یافت. - پوپ ,1390 - 188 در میان آثار باقیمانده از دورهی ایلخانی، مجموعهی مزار نطنز حالت منحصر به فردی دارد؛ هم از لحاظ عدم شباهتش به نمونه-های مشابه پایتختهای ایلخانیان و هم از ایننظر که این نمونه تقریباً تنها نمونهی باقیماندهی دست نخورده در نوع خود است. این پژوهش بر آنست تا بر مبنای دو اصل نیارش و پرهیز از بیهودگی، طاق بندی و تزیینات آن را بررسی نماید.
شیلا بلر درکتاب "معماری ایلخانی در نطنز" دربارهی طاقبندی و تزیینات مجموعهی مزار عبدالصمد آن را ترسیم کننده طرح کلی تاریخشماری مراحل اصلی سبک معماری دورهی ایلخانی میداند. این نوعآوریها از دید او هم ساختاری بوده و هم تزیینی. آندره گدار در سال 1936 میلادی، نخستین بررسیکامل را بر روی این مجموعه انجام داد و بنای اصلی را مسجد جامع خواند . بدین معنا که مجموعهی بناها عبارت بود از: مسجد، سردر، خانقاه، بقعه، ومنارهکه وی همه را از آثار سدهی چهاردهم قلمداد کرد. یک سال بعد، ارنست هرتسفلت در بررسی کتیبههای عربی ایران، بخشی از کتیبهی سردر خانقاه نطنز را نمونهای از آثار عنواندار دوره ایلخانی دانست.
مقالهی ارنست هرتسفلت در نخستین شمارهی نشریهی آثار ایرانی چاپ شده است. در سال 1936 ژان سواژه برخی کتیبههای خوانده شده را با تصحیح و اصلاح بازخوانی کرد. یدا گدار نیز در جلد سیزدهم - RCEA - بازخوانی سواژه از کتیبه مسجد را پذیرفته است. - بلر - 11 ,1387 در سال 1938 اریک اشرودر در بررسی هنر ایران اینگونه استدلال کرد که عمارت هشت ضلعیبیشاز آنکه از آفرینشهای یگانهی سدهی چهاردهم باشد؛ نمونهای است سلجوقی از مسجدی کوشک مانند که در سدهی چهاردهم به مجموعه ملحق شده است.
هرتسفلت مزار شیخ عبدالصمد را در فهرست گنبدهای مقرنسکاری آورده است. حسننراقی در مطالعهای دربارهی کاشان و نطنز که در مجموعه بناهای ملی به وسیلهی دولت ایران منتشر شد، تاریخچه مختصری از شهر و بناهایآن به دست داد. ماریو فرانته پژوهشگر ایتالیایی مقالهای کوتاه به همراه چند طرح فضایی از محل ساختمان منتشر کرد. آخرین کسی که به بررسی مجموعه پرداخته، لیزاگلمبک است او این مجموعه را یکی از پنج نمونهی موجود»شهرکوچکخدا« شمرده و از مزارات صوفیان اهل تشیع دانسته است که در نخستین نیمهی سدهی چهاردهم با حمایتحکومتِ وقت گسترش یافتند. اولریش هارب نیز در بررسیاش از مقرنس کاری دورهی ایلخانی دربارهی برخی فنون به کار رفته در طاق بندی مجموعهی نطنز سخن گفته است. در دههی 1970 مرمتگران دولتی در عمارت هشت ضلعی کتیبهای با تاریخ 999-998میلادی کشف کردند و بدینسان اینجا به کهنترین گنبد تاریخ دار نواحی مرکزی ایران تبدیل شد.
تحلیلی برطاق بندی وتزیینات مجموعه مزار
از ویژگیهای ممتاز دورهی سلجوقی ابتکار و تنوع در طاقبندی آجری است. علاقه به فضاهای سرگشاده به استفادههای جدید از فضاهای پوشیده با تویزهها یا روشهای جدید تقسیم سکنج و گسترش شکنگاه انجامید. - بلر - 75 ,1387یکی از روشهای تقسیم کردن طاق گهوارهای ساختن مجموعهای از طاقهای عرضی است که سپس با طاقهای عرضی پرکننده به یکدیگر متصل میشوند. طاقهای عرضیای که در دورهی ایلخانی پدیدآمد؛ ساختاری پیچیدهتر داشتمثلاً. ایوان جنوبی مسجد نطنز، طاق عرضی شیبداری دارد که خطهای پاطاق آن تخت نیست، بلکه دارای انحنایی رو به بالاست و با مقطع طاقهای عرضی موازی است - تصویر - 1 - بلر . - 76 ,1387 ایوان مسجد نطنز قدیمیترین نمونهی تاریخ دار تقسیم طاق گهوارهای در دورهی ایلخانیان است؛امّا در دیگر مقابر آن روزگار هم روشهای مشابهی را میتوان دید - تصویر. - Herzfeld 1936, 18-40 - - 2
اهمیت مجموعهی نطنز بسیار است؛ زیرا پیشرفت و گسترش این نوآوری فنی را در ایجاد طاقبندی عرضی اثبات میکندردّپای. انتشار فنی مشابه را در مقرنسکاری پر تفضیل گنبد مقبرهی شیخ عبدالصمد نیز می توان یافت. چهار دریچه واقع درکنج قطری اتاق چلیپا شکل، دیوارهای نبش را به هشت جرز تقسیم کردهاند که طاق برآنها تکیه دارد. چهاردریچهی بزرگتر در محورهای اصلی نیز با نردههای مشبک گچی، پرتوهای نور را به درون فضای گنبد راه می دهند. ده ردیف از مقرنسها از جرزها سربر کشیدهاند: هشتتای منحصرانخستین 45 تا 90 درجه قطعات را شکل دادهاند و بر فراز هر پنجره ستارهی هشت پری ساختهاند - . - Harb 1978 به منظورگنجاندن یک ستارهی دوازده پر در مرکز ، این ترکیب بایستی در ردیف نهم با افزودن عناصری پنج ضلعی در قطرها تغییر مییافت.
کشفیات اخیر در تخت سلیمان چگونگی ساختن طاق های مقرنس را در دورهی ایلخانی مشخص میکند. در سبک گنبد مقرنس مقبرهی شیخ عبدالصمد در نطنز،ظاهراً زین الدین ماستری از الگوی رایج در پایتختهای ایلخانیان پرهیز کرد و در عوض از طاقهای مقرنس بازحومهی بغداد دربینالنهرین استفادهکرد . - Wilber 1955, 9 - طاقهای مقرنس تنها بخش کوچکی از آثارگچ بری نطنز است. پوششگچیتقریباًً تمام سطوح داخلی را پوشانده است؛ از جمله دو کتیبهی رقم و تاریخ دار ، یکی زیر گنبد مقبره و دیگری از این سو به آن سوی لبهی پیشین قوس داخلی ایوان شمالی مسجد. این هر دو کتیبه نمونه هایی است از شیوهی رایج دورهی ایلخانی مبنی بر نوارهای عریض با زمینه ای از نقوش طوماری وگیاهی درپسِ کتیبه ای به خط ثلث ، اغلب با لبه های زنجیری که با برآمدگیهای کنده کاری باریکی نزدیک حاشیهی بیرونی حروف پدید آمدهاند - تصویر3، - 4 - بلر . - 84 ,138
