بخشی از مقاله
چکیده
با سپری شدن قرون متمادی و رشد و تکامل تفکر و عقل بشری امروزه مسئله حقوق بشر به یک مسئله سرنوشت ساز انسان معاصر تبدیل شده است، هر چند در آثار متفکران، حقوقدانان و فیلسوفان بزرگ جهان برخی از قوانین حقوقی یافت می شود، اما حقوق بشر در عصر معاصر در بین روشنفکران در جایگاه ویژه ای قرار دارد. فیلسوفان و متفکران مسلمانان می کوشند تا حقوق بشر به رسمیت شناخته شده دنیای غرب را با تحلیل و ارزیابی و رفع کمبودها و نقاط ضعف آن و جایگزین کردن حقوق و مفاد عالیه حقوق بشر اسلامی، به تکامل برسانند، تا دستاوردهای پرارزشی از این حقوق نصیب جامعه بشری شود و سبب تکامل و رسیدن انسان به قله سعادت گردد.از آنجایی که علامه جعفری در متن اعلامیه حقوق بشر اسلامی در سال 1989 میلادی در کنفرانس تهران تأثیر علمی بسزایی داشته اند، در این مقاله دیدگاه علامه را در خصوص اصول بنیادی و ایدئولوژیکی حقوق بشر اسلام و غرب مورد، انگیزه وضع حقوق جهانی بشر اسلامی، برتری حقوق بشر اسلامی بر حقوق بشر غربی و تفاوتهای اساسی بین دو نظام حقوقی، مورد تحقیق و بررسی قرار خواهیم داد.
کلید واژه: بشر، حقوق بشر، حقوق بشر اسلامی، علامه جعفری
طرح مسئله:
انسانها به حکم سرشت و فطرت اولیه خود، دارای روحیه تسلط و تملک هستند. این فطرت و سرشت سرمنشاء »حقوق« قرار می گیرد که هر انسانی را در وادی طلب این حقوق قرار می دهد. اگر جامعه بشری بصورت فرد به فرد در راه تحقق حقوق خود باشند، اندیشه خودمحور و خودکامگی در انسان ها بارور خواهد شد. دستاورد چنین اندیشه ای جز استبداد، ظلم، ستم، بردگی، نظام ارباب و رعیتی، تبعیض نژادی و غیره نخواهد بود.همه افراد بشر با داشتن اختلافات گوناگون در ابعاد جسمانی، روانی، فعالیتهای مغزی و همچنین داشتن استدادها و محیط های طبیعی و فرهنگی مختلف، ریشه های فراوان برای تساوی و هماهنگی و اتحاد قابل توجه، دارند.
عناصر ادبی فرهنگهای گوناگون اقوام و ملل که در کتابخانه بزرگ جهان یافت می شود سندی قطعی بر نظریه موجود است.از طرف دیگر اگر بخواهیم انسانها را با اندیشه های خودمحور و خودکامگی هایی که دارند تصور کنیم، بزرگترین عامل ویرانگر، همین اندیشه های خودمحور است که باعث از بین رفتن وجدان، عقل عملی و بالاتر از همه »فطرت« پاک انسانی شده و این نتیجه حاصل خواهد شد که امکان ندارد دو انسان پیدا شوند که با کمال آزادی و از صمیم قلب از هماهنگی و اتحاد برخوردار باشند. - علامه،1386، - 16دستاوردهای علمی مترتب بر این پژوهش را می توان چنین برآورد کرد: ارزشهای انسانی اعلامیه و انگیزه های اصلی تدوین و تصویب آن و این که سرمنشاء این انگیزه ها از چه ایدئولوژی ای سرچشمه گرفته است را بحث می کند و باور علامه چنین می یابد:» بدون آشنایی جان انسانها با جانهای دیگر، محال است حسن تفاهم مشترک واقعی میان همه آنان برقرار شود.
« در بحث حقوق بشر اسلامی، حاصل پژوهش بر این است که: برای رشد و تکامل واقعی بشریت، عامل ماورای طبیعی الهی ضرورت دارد. پس ضروری است همه عناصر فرهنگی، ایده های اقتصادی و سیاسی، حقوقی و اخلاقی، هنری و تمدن گرایی بشری، متوجه تحقق بخشیدن به آرمانهای اعلای انسانی باشند. براین اساس، محتوای مواد اعلامیه جهانی حقوق بشر مخالفتی با اسلام نخواهد داشت، بلکه موافق و در همه کشورها قابلیت اجرا دارد. سر انجام بحث با چند شبه در حقوق بشر اسلامی و مواردی از تفاوت های اساسی بین دو نظام حقوقی خواهد بود.
-1 منبع شناسی پژوهش
علامه جعفری فیلسوف جهان اسلام و مسلط به فلسفه غرب از معدود دانشمندانی است که نگاه تطبیقی به مسائل اسلامی و غربی داشته و در تبیین مکتب اسلامی و غربی تبهر خاصی داشته و تألیفات گران سنگی در این راستا از وی به یادگار مانده است. وی در کتاب» حقوق جهانی بشر، مقایسه و تطبیق دو نظام: اسلام و غرب« و مطالب علمی که به کنفرانس اعلامیه جهانی حقوق بشر اسلامی ارائه می دهد، این دو نظام حقوقی را از زوایای مختلفی مورد تطبیق قرار داده و به کاستی های نظام حقوقی غرب و مزایای حقوق بشر اسلامی پرداخته است. پژوهش حاضر سعی بر این دارد نکات ارزشمند و نظریات خاص علامه را در نظام حقوقی استخراج کرده و مورد تحقیق و کنکاش قرار گیرد.
-2 ریشه های حقوق بشر:
الف: اصول اولیه حقوق طبیعی:
ملاک اصول اولیه حقوق طبیعی عبارت است از:» صیانت و تنظیم حیات انسانی« در دو بعد اساسی مهم؛ بعد اول- حیات طبیعی محض. بعد دوم، حیات مطلوب - حیات معقول - . حق حیات، اولین اصل حیات طبیعی انسانهاست که تمام ادیان الهی و حقوق و قوانین بشری آن را به رسمیت شناخته اند.اما حیات مطلوب دارای چهار اصل اساسی است که عبارتند از:» حق کرامت، حق تعلیم و تربیت، حق آزادی مسئولانه، حق مساوات در مقابل قوانین - .« علامه،1386، . - 19 این اصول در شریعت اسلامی به بهترین صورت مورد توجه قرار گرفته تا حیات طبیعی بشری مقدمه ای باشد برای وصول به حیات معقول و تأمین سعادت انسان.
ب: ادیان الهی:
مبنای ادیان الهی، رساندن نفوس انسانی به رشد و کمال در زمینه فطرت پاک اوست. بنابراین خداوند سبحان اصول اولیه حقوق فطری را به وسیله ادیان و ارسال رسل به مردم ابلاغ نموده است. اصول پنجگانه حقوق طبیعی انسان - حق حیات، حق کرامت، حق تعلیم و تربیت، حق آزادی مسئولانه و حق مساوات - به اصیل ترین منابع اسلامی مستندند که جامع همه ادیان الهی است. در دیدگاه ادیان، عامل رشد و کمال انسانها عبارت است از پذیرش و عمل به حقوق طبیعی و دیگر قوانین صالحه برای حیات معقول بشری است و این پذیرش با وجدان های آزاد و کمال جوی انسانی است نه از راه اجبار، در این راستا چون انسان های دین دار و با وجدان و آزاد در میان همه اقوام و ملل وجود دارد، چشمه اصول حقوق طبیعی هرگز در زندگی اقوام و ملل به کلی نخشکیده است. - علامه،1386، . - 20
ج: گیرندگی و تصریح رشد یافتگان:
صاحب نظران و متفکران راستین، به شکلهای گوناگون اخلاقی، حقوقی، فرهنگی، ادبی و در اسطوره ها و فیلسوفان در متن های فلسفی خود، خواستار وضع قوانین مدنی بودند که برای زندگی بهتر بشریت قوانین مدنی را بر قوانین طبیعی اضافه کنند. اصول حقوق طبیعی که افراد بشر باید از آنها برخوردار شوند، در مغزهای متفکری که بهره ای از انسان شناسی دارند و همچنین در میان علل و لابلای حقوق و قوانینی که بشر در طول تاریخ برای خود وضع نموده، بوضوح روشن و قابل استناد است که این اصول و قوانین و فرهنگ بشری با استمداد از ادیان الهی در طول تاریخ زندگی بشری تأثیری قطعی داشته است. - علامه،1386، - 23-20
د: حقوق بشر در قوانین اساسی فرانسه:
اعلامیه جهانی حقوق بشر سال 1791 که دارای یک مقدمه و 17 ماده است. تدوین حقوق بشر جهانی که سیطره کلی بر تمام بشیریت داشته باشد و فارغ از نژاد جنسیت و ملیت و قومیت باشد نیازمند منبع مشترک است، یا همان اصول اساسی کلی حاکم، هنگامی می تواند زیربنای تنظیم حقوق بشر گردد که نزد همه مردم جهان با صرف نظر از اختلاف در آداب و رسوم نژاد و رنگ و... پذیرفته شده باشد. در قانون اساسی فرانسه چنین وارد شده است که، افراد جامعه، دارای یک سلسله حقوق طبیعی مقدس، مسلم و غیر قابل انکار می باشند. که بی اطلاعی یا عدم رعایت آنها عامل فلاکت و بدبختیِ اجتماعات بشری است.
-3 ارزش های انسانی و انگیزه های اعلامیه حقوق بشر غرب
علامه درباره اعلامیه حقوق بشر دو مسئله را مورد توجه قرار می دهد . مسأله اول: ارزش انسانی این اعلامیه و کاربرد آن و این که آیا اعلامیه مذکور تاکنون قدمی در مسیر صلاح و اصلاح بشریت برداشته است یا خیر؟ مسأله دوم: انگیزه اصلی تدوین و تصویب اعلامیه چیست؟ در مورد مسأله اول: ارزش جهانی اعلامیه و کابرد آن، سه نظریه عمده مطرح است:نظریه اول: این اعلامیه جامع ترین و کامل ترین سندی است که تاکنون در تأیید حقوق بشر و آزادی های افراد مردم تنظیم شده است و اکنون مورد قبول اکثریت قریب به اتفاق دولتهای جهان است. - به نقل از علامه،1386، - 43 علامه در نقد این نظریه می نویسد:
