بخشی از مقاله
چکیده
سوانح و حوادث طبیعی سالانه سبب خسارتهای بسیار قابل توجه جانی و مالی در کشور می شود. با توجه به موقعیت کشور و نحوه قرارگیری شهرها در نقاط آسیب پذیر از لحاظ زلزله، ضرورت پرداختن به این مساله امری بدیهی است. یکی از ضروریترین اقدامات و مسایل، به کار گیری اصول مدیریت بحران به منظور کاهش مخاطرات، آمادگی، مقابله، بازسازی و بازتوانی است. بنابراین مدیریت بحران فرآیندی پویا در قالب اقداماتی سنجیده می باشد که پیش از وقوع بحران، در زمان وقوع بحران و بعد از وقوع بحران انجام می شود.
در طی سالهای گذشته، جهان شاهد برخی از مخاطرات پیش بینی نشده طبیعی چون تسونامی آسیا، گردباد کاترینا و زمین لرزه سیچوان چین بوده است. اگرچه برخی از ابزارهای پیش بینی کننده به کار گرفته شده اند، اما واقعیت این است که مخاطرات آتی را نمی توان بر اساس شواهد پیش بینی کرد و همچنین نمی توان به راحتی حالت، اندازه و مکان این مخاطرات را از پیش بیان کرد.
بنابراین افزایش یا بهبود توان ظرفیتی یک سیستم برای ایستادگی و بازیابی در برابر مخاطرات بسیار مهم است. تاب آوری در برابر بحرانها یکی از مفاهیم بسیار مهم نظری و کاربردی در مدیریت بحران در سالهای اخیر بوده است. این مفهوم به طرز گسترده ای در مورد جوامع تاب آور بکار گرفته شده است.
محققان تلاش کرده اند تا ویژگی های جوامع تاب آور را شناسایی و راهبردهای ایجاد این جوامع را معرفی نمایند. پس باتوجه به اهمیت موضوع هدف اصلی پژوهش حاضر تحلیل بر مولفه های تاب آوری محلات مسکونی همجوار با صنایع با روش توصیفی- تحلیلی می باشد برای رسیدن به این هدف ابتدا به مفهوم تاب آوری و مولفه های آن پرداخته و سپس اصول های حاکم بر تاب آوری شهری بررسی شد و در نهایت به نتیجه گیری و پیشنهادات پرداخته شد.
-1 مقدمه
سوانح طبیعی که جزیی از فرایند زندگی بشر به شمار می رود و هر روزه بر تعداد و تنوع آنها افزوده می شود، به عنوان چالشی اساسی در جهت نیل به توسعه پایدار جوامع انسانی مطرح می باشند. از این رو در حال حاضر دیدگاه غالب از تمرکز بر روی صرفا کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است.
در این میان، تاب آوری به عنوان :
-1 میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود؛
-2 میزان توانایی یک سیستم برای خود سازماندهی در شرایط مختلف؛ و
-3 میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط تعریف می شود.
مخاطرات طبیعی همچون سیلی که چند روز قبل در سقز و چندین شهر ایران به وقوع پیوست، پتانسیل این امر را دارند که در نبود سیستمهای تقلیل مخاطرات به سوانحی هولناک بدل شوند.
در طی سالهای گذشته، جهان شاهد برخی از مخاطرات پیش بینی نشده طبیعی چون تسونامی آسیا، گردباد کاترینا و زمین لرزه سیچوان چین بوده است. اگرچه برخی از ابزارهای پیش بینی کننده به کار گرفته شده اند، اما واقعیت این است که مخاطرات آتی را نمی توان بر اساس شواهد پیش بینی کرد و همچنین نمی توان به راحتی حالت، اندازه و مکان این مخاطرات را از پیش بیان کرد. بنابراین افزایش یا بهبود توان ظرفیتی یک سیستم برای ایستادگی و بازیابی در برابر مخاطرات بسیار مهم است.
در حال حاضر بسیاری از سازمانهای دولتی و غیردولتی تقویت تاب آوری گروهها و جوامع را در اولویت قرار داده و به این امر از طریق تحقیق، تهیه و توسعه برنامه ها، سیاستگذاریها و همچنین از طریق اقدامات آموزشی به مدیریت سوانح پرداخته اند. هنگامی که بلایای طبیعی رخ می دهد، شهرها با خطرات بیشتری مواجه هستند، و بیش از هر محیط دیگری در شهرها خسارت ایجاد می شود. هنگامی که حادثه ای طبیعی در شهری اتفاق می افتد، پیامد های آن نسبت به هر محیط و سکونتگاه دیگری، بدتر است.
با افزایش و رشد شهری شدن و حوادث و بلایای طبیعی بزرگ و کوچکی که مدام در محیط شهری رخ می دهد، سالها تلاش و زحمت و کار برای توسعه و پیشرفت مکرر و پیوسته نابود می شود. یکی از اهداف کاهش مخاطرات در برابر حوادث طبیعی، تاثیر بر فرم کالبدی شهرها با توجه به مناطق خطرناک به صورت جداگانه بوده است. این هدف با توجه به برنامه ریزی های موقتی برنامه ریزی شهری نظیر توسعه پایدار، رشد هوشمند، و شهرسازی مدرن تدوین شده است. توسعه پایدار به دنبال بررسی نیازهای کنونی، بدون به خطر انداختن توانایی توانایی نسل های آینده و نیازهای آنهاست، اما این رویکرد نمی تواند بدون توانمندسازی تاب آوری شهرها در برابرحوادث طبیعی و اطمینان از عدم افزایش آسیب پذیری شهرها به دلیل توسعه موفقیت آمیز آینده شهری باشد.
بر اساس هدف »تبیین مولفه ها و شاخصه های سازنده تاب آوری و تعیین سهم عوامل موثر بر تقویت تاب آوری«؛ مسئله این پژوهش » تحلیلی بر مولفه های تاب آوری محلات مسکونی همجوار با صنایع و تبیین عملی نقش تاب آوری و یا تقویت تاب آوری موجود است«، که به منظور حل آن، سوال تحقیق چنین تعریف گردید: »عوامل و مولفه های تبیین کننده وضعیت خطرپذیری سانحه زلزله با تاکید بر رویکرد تاب آوری کدامند؟« در همین ارتباط جامعه آماری این تحقیق خانوارهای ساکن در محلات آسیب پذیر مختلف منطقه خواهد بود.
-2 بیان مسأله
سوانح طبیعی در دنیا همواره با چالشی بزرگ در راه توسعه پایدار مورد توجه بوده است. و در نتیجه، راههای رسیدن به این توسعه به وسیله الگوهای کاهش آسیب پذیری ضرورت پیدا کرده است. بنابراین کاهش خطر سوانح از اهمیت خاصی برخوردار است و ضرورت دارد جایگاهی مناسب در سیاست گذاریهای ملی هر کشور باز کرده تا بتوان شرایط مطلوبی برای کاهش خطر موثر و کارا در سطوح مختلف ایجاد نمود
در این میان تبیین رابطه تاب آوری در برابر سوانح طبیعی - زلزله - ، در واقع نحوه تاثیر گذاری ظرفیت های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی جوامع در افزایش تاب آوری و شناخت ابعاد تاب آوری در اجتماع است. شایان ذکر است که نوع نگرش به مقوله تاب آوری و نحوه تحلیل آن، از یکطرف در چگونگی شناخت تاب آوری وضع موجود و علل آن نقشی کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاستها و اقدامات تقلیل خطر خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تاثیر اساسی قرار میدهد.
از این روست که تبیین رابطه تاب آوری در برابر سوانح طبیعی - زلزله - و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تاکیدی که این تحلیل بر بعد تاب آوری دارد از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیبپذیری جوامع و تقویت تواناییهای مردم برای مقابله با خطرات ناشی از وقوع سوانح طبیعی است. امروزه، تاب آوری در حوزه های گوناگون به ویژه در مدیریت سوانح بکار گرفته می شود. چهارچوب طرح هیوگو در 22 ژانویه 2005 به تصویب استراتژی بین المللی کاهش بحران سازمان ملل متحد - - UNISDR رسید، که خود حرکتی مثبت در این زمینه محسوب می شود.
از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامهریزی برای مخاطره و کاهش خطربحران، علاوه بر کاهش آسیبپذیری به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تابآوری در جوامع گرایش پیدا کرده است - . - Mayunga,2007 توجه فزاینده به آنچه که جوامع گوناگون را متاثر خود کرده است، موجب می شود تا آنها راه های کمک به خود و تقویت توان خویش را بیابند
نهادها و آژانس های فعال در زمینه کاهش سوانح بیشتر فعالیت های خود را بر دستیابی به جامعه تاب آور در برابر سوانح متمرکز ساخته اند که در این میان بدلیل خسارات وسیع و نا هنجاری های گسترده اجتماعی، زمین لرزه ها از اولویت بالایی در تلاش برای تقویت تاب آوری جوامع در برابر سوانح طبیعی برخوردارند. در سال های اخیر خطرپذیری شهرهای بزرگ ایران، در برابر حوادث و سوانح غیر متقربه افزایش داشته است.
پژوهش در ارتباط با مرحله پیش از بحران و معطوف به تقلیل خطر بحران میباشد. به عبارت دقیقتر هدف این مطالعه بطور کلی مطالعه رابطه تاب آوری اجتماعات شهری با وضعیت خطرپذیری در برابر زلزله و شناخت ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نهادی و کالبدی تاب آوری و استنباطهای لازم برای اقدامات تقلیل خطر بحران و همچنین درک بهتر رابطه تاب آوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی است.
یکی از مهمترین چالش های عصر حاضر حرکت سریع و روبه جلو برای کاهش انتشار آلاینده های زیست محیطی و گازهای گلخانه ای در سطح جهان است. انتشار آلاینده های زیست محیطی و گازهای گلخانه ای ناشی از صنایع همجوار با محلات مسکونی تهدیدی علیه زندگی و معیشت محلات همجوار بوده و ثبات اقتصادی و امنیت ساکنین آن ها را به مخاطره می اندازد؛ از سوی دیگر جریان شتابان شهرنشینی باعث بروز مشکلات بسیار شهری و زیست محیطی شده است. آلودگی آب، هوا و خاک ناشی از توسعه شهرنشینی و رشد صنایع که منجر به گرم شدن دمای زمین، نابودی تنوع زیستی و کاهش گونه های گیاهی و جانوری، تخریب و نابودی جنگل ها، مراتع، تالاب ها گردیده از جمله چالش ها و معضلات زیست محیطی است که جهان امروز با آن دست به گریبان می باشد و در جهت مقابله با این تهدیدات تاب آوری شهرها نقش غیر قابل انکاری دارد.
تبیین تاب آوری در برابر تهدیدات مذکور، در واقع شناخت نحوه تأثیرگذاری ظرفیت های اجتماعی، اقتصادی، نهادی، سیاسی و اجرایی و جوامع شهری در افزایش تاب آوری و شناسایی ابعاد مختلف تاب آوری در شهرها است. در این میان نوع نگرش به مقوله تاب آوری و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تاب آوری وضع موجود و علل آن نقش کلیدی دارد و از طرف دیگر سیاست ها و اقدامات تقلیل خطر، خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار می دهد. از این رو است که تبیین رابطه تاب آوری در برابر تهدیدات و کاهش اثرات آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأ کیدی که این تحلیل بر بعد تاب آوری دارد، اهمیت این پژوهش را مشخص می نماید.
-3 روش تحقیق
این پژوهش از نوع علمی و کاربردی است و از نگاهی دیگر هم می توان گفت که تحلیلی- توصیفی می باشد و چون در بخش هایی به رابطه بین متغیرها اشاره دارد از نوع همبستگی نیز می باشد. یکی از روش ها در اتخاذ تصمیمات سازگار با محیط زیست ارزیابی راهبردی زیست محیطی است. این روش قادر به اتخاذ استراتژی های عملی توسعه پایدار کمک می کند و اگر به خوبی انجام شود، قادر خواهد بود معیارهای پایداری را در کل فرآیند برنامه ریزی وارد سازد.
