بخشی از مقاله
چکیده :
قصیر عمره یکی از کاخهاي بیابانی امویان است که در حدود هشتاد کیلومتري شرق عمان پایتخت اردن قرار گرفته است. آنچه این کاخ را در میان تمامی بناهاي اموي به جامانده در سوریه و اردن متمایز میکند دو عنصر معماري و هنر در این کاخ است که به شکلی چشمگیر و به نحوي استثنایی از گزند روزگار مصون مانده است. از آنجا که تاریخ ساخت این بنا به اواخر عهد باستان و اوایل اسلام باز میگردد، میتوان با بررسی ویژگیهاي شاخص ذکر شده این کاخ به درك بهتري از تولد و تکامل هنر اسلامی دست یافت.
در این مقاله با بهرهمندي از روش توصیفی – تحلیلی و توجه به ویژگیهاي معماري و هنري کاخ قصیر عمره به بررسی تاثیر فرهنگهاي مناطق همجوار قلمرو امویان در شکلگیري کاخ قصیر عمره پرداخته خواهد شد. نتایج حاصل حاکی از آن است که اگرچه این کاخ در سبک معماري بیشتر از فرهنگ یونان و روم وام گرفته است اما از سوي دیگر در عناصر تزیینی نیز مرهون فرهنگ ایرانی میباشد. به طور کل، کاخ قصیر عمره محصول مشترکی از ترکیب ویژگیهاي چندین فرهنگ است.
مقدمه :
کاخهاي بیابانی امویان در بلاد شام - امروزه شامل کشورهاي سوریه، اردن، فلسطین و بخشی از لبنان میشود - و بیشتر در نواحی سابقا استپی سوریه و اردن ساخته شدهاند. قصیر عمره یکی از همین بناهاي اموي میباشد که در کشور اردن واقع شده است. این کاخ در سال 1985 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. در واقع قصیر عمره برخلاف سایر کاخهاي اموي از وسعت چندان و یا برج و بارویی برخوردار نیست و حتی بعضی کارشناسان صراحتا از اینکه آن را کاخ بنامند اجتناب کرده و آن را یک حمام و تالار میدانند که با نقاشیهاي دیواري تزیین شده است
اما آنچه این بنا را از سایر کاخهاي بیابانی امویان متمایز میکند همان ویژگیهاي چشمگیر معماري و تزییناتی آن است که ردپاي سنتهاي هنري فرهنگهاي مختلفی را میتوان در آنها مشاهده کرد. در واقع از حمام و نقاشیهاي دیواري قصیر عمره، دو عنصر شاخصی که معرف این کاخ هستند، همواره به طور اجمالی یاد شده است. در این پژوهش قصد داریم تا با به چالش کشیدن این ویژگیها به خواستگاه اصلی هنر اموي به کار رفته در کاخ قصیر عمره بپردازیم. سوال مطرح شده در این پژوهش بررسی تاثیر فرهنگهاي مناطق همجوار قلمرو امویان در شکلگیري کاخ قصیر عمره است. براي پاسخ به این سوال از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شده است.
قصیر عمره - 1کاخ کوچک عمره - در بیابانهاي اردن، در حاشیه وادي بوتون2و در هشتاد کیلومتري شرق عمان قرار دارد - تصویر. - 1 این کاخ در سال 1898 توسط الویس موسیل3 کشف شد. وي در سال 1901 به همراه نقاشی اتریشی به نام میلیچ4 به مدت دو هفته به بررسی این کاخ پرداخت. قدیمیترین تصاویر این کاخ نیز حاصل هنرمنديمیلیچ است که در آن زمان از بعضی از نقاشیهاي دیواري این کاخ بر روي کاغذ کپیبرداري کرد لازم به ذکر است که به لطف همین تصاویر، اعتبار پروژه مرمت قصیر عمره که در فاصله سالهاي 1971تا1974 توسط هیئتی اسپانیایی انجام شد، مورد تردید قرار گرفت
به هر حال، موسیل در سال 1902 معتقد بود ساخت قصیر عمره مربوط به دوران پیش از اسلام است. وي در سال 1905 با تغییر دیدگاه خود این بنا را متعلق به نیمه اول قرن 8 میلادي دانست که توسط یک شاهزاده اموي، به احتمال زیاد ولید بن یزید که در سال 743 میلادي به عنوان ولید دوم به حکومت رسید، ساخته شده است. هرچند موسیل از اینکه صراحتا ساخت حمام و تزیینات آن را نیز به امویان منسوب بداند اجتناب کرده و به اشاره تلویحی به این موضوع اکتفا میکرد
با آغاز دهه 40 میلادي و پایان یافتن داستانسراییهاي رمانتیکگونه درباره کاخهاي اموي، سواژه6 اولین کسی بود که دیدگاه مدرن و علمی را در بررسی این کاخهاي بیابانی مطرح کرد - . - Grabar, 2005: 132 به اعتقاد گرابر، یکی از نکات مهمی که سواژه در آن زمان مطرح کرد این بود که اگر در اموي بودن تمامی این بناهاي بیابانی مطمئن باشیم تنها گزینه احتمالی که باید در مورد آن شک کرد، قصیر عمره است - همان: . - 133 اگرچه این تردید نیز در سال 2001 و با کشف بقایاي مسجدي پیرامون این کاخ، با دیوار قبلهاي در حدود 10 متر، پایان یافت
تصویر - 1 قصیر عمره- عکس هوایی از نماي جنوبی کاخ - - Ballian, 2012: 202
ویژگیهاي معماري و تزئیناتی قصیر عمره
در ابتدا باید به این موضوع اشاره کنیم که نباید قصیر عمره را یک بناي منزوي در دل بیابان تصور کرد. در کنار ساختمان اصلی این کاخ یک مجموعه سیستم هیدرولیکی متشکل از چاه آبی با عمق 40 متر، چرخ آبکشی و منبع دخیره آب بسیار بزرگی وجود دارد.
همچنین کاوشهایی که اخیرا در این منطقه صورت گرفت منجر به کشف چندین بنا در فاصله 300 متري این کاخ شد. یافتههاي اگرچه پروژه مرمت به خوبی صورت گرفت اما در بسیاري از نقاشیهاي این کاخ تفاوتهایی با طرحهایی که میلیچ بیش از صد سال پیش از آنها کشیده بود، مشاهده شد بقایاي یک قلعه کوچک، یک برج دیدهبانی و سیستم آبرسانی دیگري مشابه سیستم قبلی بود. همچنین بقایاي دیواري نیز یافت شد که به نظر کارشناسان این دیوار باغی را در گذشته در این منطقه محصور کرده بوده است
از منظر خارجی کاخ قصیر عمره هیچ ویژگی درخور توجهی ندارد و بنایی ساده و فاقد هرگونه ویژگی تزئینی است. این کاخ - یا بهتر است بگوییم ساختمان کوچک - که به خوبی پابرجا مانده است از سنگ آهکی که در منطقه به وفور یافت میشود ساخته شده است. ورودي کاخ در ضلع شمالی آن قرار دارد. ساختمان از دو بخش اصلی تشکیل شده است: - 1 تالار بار عام و - 2 حمام
تصویر - 2 پلان قصیر عمره
- A تالار بار عام - B شاهنشین - C&C’ اتاقهاي جانبی - D اتاق رختکن - E اتاق نیمه گرم - F حمام گرم - G فضایی با طاق نیم دایرهاي - H فضاي بدون سقف تالار بار عام مستطیل شکل و به ابعاد 8.5 × 7.5 متر است که در دو سوي آن دو اتاق کوچک وجود دارد. حمام کاخ در ضلع شرقی تالار قرار دارد و یک راهروي کوچک این دو بخش را به یکدیگر متصل میکند. حمام از سه اتاق تشکیل شده است. اتاق اول با طاقی نیم دایرهاي شکل - 1طاق آهنگ - ، اتاق دوم با طاق ضربی - 2طاق تاژ یا چلیپایی - و اتاق سوم با یک گنبد پوشیده شده است
اولین نکتهاي که به محض ورود به ساختمان قصیر عمره توجه بیننده را به خود جلب میکند استفاده از طاق و قوس در معماري داخلی آن است که خود ویژگی نادري به شمار میرود. تالار بار عام توسط دو طاق متقاطع بزرگ به سه راهرو با عرض یکسان تقسیم شده است. سه طاق نیم دایرهاي دیگر نیز در داخل این سه بخش قرار دارند. این دو طاق بزرگ و اصلی از نیم ستونهاي چهار گوشی بیرون آمدهاند. در انتهاي راهروي مرکزي یک شاهنشین قرار دارد که با طاقی نیم دایرهاي پوشیده شده است.
در هر دو سوي سه راهرو و در بالاترین نقطه دیوار شمالی و جنوبی سه پنجره قرار دارد. دو پنجره هم بر روي دیوار شرقی قرار دارد. دیوار غربی به دلیل جهت وزش باد و باران بدون پنجره باقی مانده است. در کل هشت پنجره در تالار عام استفاده شده است. در سمت راست و چپ شاهنشین، دو در کوچک قرار دارد که به دو اتاق کوچکی که احتمالا محل استراحت مالک بنا بوده راه پیدا میکنند.
