بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اصول اولیه زندگی اجتماعی وجود سرمایه اجتماعی است. سرمایه اجتماعی یکی از انواع مهم سرمایه در دهه های اخیر شناخته شده است. بنحوی که برنامه ریزان اجتماعی و توسعه بخصوص توسعه روستایی در فرایند توسعه جوامع نقش بسیار بالایی را برای سرمایه اجتماعی قائل می باشند، چرا که وجود مولفه های سرمایه اجتماعی در جامعه ای از قبیل مشارکت، انسجام، اعتماد، تعهد، ارزش و شبکه اجتماعی نه تنها توسعه را به دنبال خواهد داشت، بلکه وجود این مولفه ها خود این توسعه است. لذا پرداختن به این موضوع از اهمیت بالایی برخوردار است.
هدف از این پژوهش در پی بررسی میزان ابعا د سرمایه اجتماعی در توسعه روستایی روستاهای بخش کردیان از توابع شهرستان جهرم می باشد. روش تحقیق این پژوهش توصیفی - تحلیلی می باشد، که بخش عمده ای از داده های آن بر اساس مطالعات میدانی جمع آوری شده است. ابزار پژوهش نیز پرسشنامه سرپرست خانوار می باشد که برای تجزیه تحلیل داده های پرسشنامه نیز از نرم افزار spss استفاده شده است.
یافته ها نشان می دهد که شاخص های مربوط به اعتماد و انسجام اجتماعی و تعهد بالاترین سطح معناداری از دید جامعه نمونه را برای رسیدن به توسعه روستایی به خود اختصاص داده است. در نهایت باید این نکته را یادآور شد که سرمایه اجتماعی می تواند زمینه حضور فعال افراد و گروه ها را برای رسیدن به توسعه که هدف آن گروه و جامعه است فراهم آورد، سرمایه اجتماعی پتانسیل های موجود در جوامع را افزایش می دهد و نهایتا عملکرد اقتصادی و اجتماعی آن جامعه را بهبود می بخشد.
بیان مسئله
انسان به طور ذاتی در تعامل با دیگران نیازهای خود را برطرف ساخته و گذران امور می کند. اثرات این کنش های متقابل در نقش آن ها تا حدی است که حذف آن، زندگی را غیر ممکن می سازد. اما در این میان دانشمندان علوم اجتماعی با نگرشی کنجکاوانه در جوامع به شناسایی این کنش ها پرداخته و به مجموع عواملی پی برده اند که آن را سرمایه اجتماعی نامیده اند. مفهوم سرمایه اجتماعی در برگیرنده مفاهیمی همچون اعتماد، همکاری و همیاری میان اعضای یک گروه یا یک جامعه است که نظام هدفمندی را شکل می دهند و آن ها را در جهت دستیابی به هدف های ارزشمند هدایت می کند
امروزه سرمایه اجتماعی را عنصر مفقود الاثر در توسعه اجتماعی و اقتصادی نام نهاده اند. سرمایه اجتماعی ممکن است برای توسعه اقتصادی ضروری باشد اما ضرورتا یک شرط کافی و ضروری نیست. در این زمینه ارتباط بین تشکیلات اجتماعی، رفتار فرهنگی و رشد اقتصادی جامعه بیش از یک قرن جستار تئوری و تجربی بوده است.
یکی از اصول اولیه زندگی اجتماعی وجود سرمایه اجتماعی است. چرخ های زندگی بر محورهای سرمایه اجتماعی استوار است و می توانند همکاری و تعامل را در ابعاد مختلف جامعه گسترش دهد. در این صورت افراد بر روابط خود نظارت می کنند و امور خود را اداره می کنند و تنها در چنین صورتی افراد در جامعه احساس امنیت کرده و نظم و ثبات در جامعه حاکم می گردد.
در جامعه ای که سرمایه اجتماعی حاکم می باشد ابزارهایی چون زور و کنترل رسمس ضرورت خود را از دست داده اند و افراد بر پایه حسن ظن درروابط اجتماعی به مبادلات در جامعه می پردازند. اما کاهش سرمایه اجتماعی در جامعه موجب می گردد همواره نوعی ترس از برقراری رابطه و احساس ناامنی بین افراد بوجود آید که مانع تداوم تقویت رابطه و نیز کاهش همکاری و گسترش تعاملات در ابعاد مختلف جامعه می گردد که در این صورت فردگرایی و به تبع منفعت طلبی در جامعه رواج می یابد
جوامع روستایی با وجود شبکه های اجتماعی متنوع و روابط اجتماعی بیشتر رو در رو در یک موقعیت قوی تر محکم تری برای ایجاد و توسعه سرمایه اجتماعی قرار می گیرند. مطالعات انجام شده از جمله - فراهانی و همکاران، 1391، توکلی و همکاران، 1390و همچنین فتحی، 1391 و ... - در رابطه با این موضوع پرداخته اند، نتایج نشان می دهد که سرمایه اجتماعی یکی از انواع مهم سرمایه در دهه های اخیر شناخته شده است. بنحوی که برنامه ریزان اجتماعی و توسعه بخصوص توسعه روستایی در فرایند توسعه جوامع نقش بسیار بالایی را برای سرمایه اجتماعی قائل می باشند، چرا که وجود مولفه های سرمایه اجتماعی در جامعه ای از قبیل مشارکت، انسجام، اعتماد، شبکه اجتماعی، تعهد و ارزش نه تنها توسعه را به دنبال خواهد داشت، بلکه وجود این مولفه ها خود این توسعه است و گامی موثر در جهت پایداری توسعه روستایی می انجامد.
هدف از این پژوهش بررسی میزان ابعاد سرمایه اجتماعی در توسعه روستایی روستاهای بخش کردیان شهرستان جهرم است که تا با سنجش متغیرهای مختلف سرمایه اجتماعی تاثیر آن را در توسعه روستایی بررسی، تحلیل و نقش آن را در پیشبرد طرح و برنامه ها یررسی نماید. با توجه به مطالب ذکر شده سؤال اصلی تحقیق این چنین خواهد بود میزان ابعاد سرمایه اجتماعی در مناطق روستایی روستاهای بخش کردیان چگونه می باشد؟ هدف از این تحقیق یافتن پاسخی برای سوال فوق می باشد.
مبانی نظری
منظور از سرمایه اجتماعی ویژگی هایی نظیر شبکه ها و هنجارهاست که از طریق آن همکاری بین افراد برای کسب سود متقابل تسهیل می شود. سابقه نطری این مفهوم به اوایل قرن بیستم بر می گردد و اولین بار توسط هاتیفان و سپس، در سال 1961 م، توسط جین جاکوپز مطرح شد، ولی استفاده از آن در عرصه سیاست اجتماعی در چند دهه اخیر رواج یافته است. اکنون در بسیاری از رشته های علمی از جمله جامعه شناسی، علوم سیاسی و اقتصاد از سرمایه اجتماعی سخن گفته می شود.
بررسی تجارب و نظریات سرمایه اجتماعی نشان می دهد که این مفهوم یک نوع مفهومی پیچیده و چند وجهی است که در دهه 1990 شاهد رویکرد آن از طریق محافل عمومی و دانشگاهی هستیم.
سرمایه اجتماعی به عنوان مفهومی که در حوزه های مختلف علمی مورد استفاده قرار گرفته و قابلیت پیوند دادن چند عرصه اساسی را با یکدیگر دارد، تا کنون تعاریف گوناگونی را به خود پذیرفته است؛ در زیر به نمونه ای از این تعاریف و نظریاتی که از طرف صاحبنظران اصلی عرصه مورد بررسی، مطرح گردیده است، اشاره می گردد: ایین صالح؛ سرمایه اجتماعی را به عنوان یکی از عوامل موثر بر طراحی فیزیکی و محیطی در کنار سایر فاکتورهای تاثیرگذار چون اقلیم، فرهنگ، اقتصاد و مدهب تعریف می نماید.
از دیدگاه لوری سرمایه اجتماعی به مجموعه منابعی گفته می شود که در ذات روابط خانوادگی و در سازمان اجتماعی وجود دارد و برای رشد اجتماعی افراد سودمند است. کلمن سرمایه اجتماعی را شامل جنبه ای از ساختار اجتماعی و روابط واقعی کنشگران می داند و همچنین پونتام سرمایه اجتماعی را با تسهیل کنش های هماهنگ، بهبود دهند تعریف می کند.
بانک جهانی در سیستم حسابداری ثروت کشورها، چهار شاخص تعیین نموده که عبارتنداز: سرمایه طبیعی، دارایی های تولید شده، منابع انسانی و سرمایه اجتماعی بر این اساس سرمایه اجتماعی در تعریف بانک جهانی عبارت می باشد از یک ثروت ملی که دربرگیرنده نهادها، روابط و هنجارهایی است که کیفیت و کمیت تعاملات اجتماعی را شکل می دهد
لذا سرمایه اجتماعی بر اساس این تعریف صرفا مجموعه ای از نهادهای یک جامعه را شامل نمی شود بلکه چسبی است که این نهادها را با یکدیگر پیوند می دهد.
پانتام سرمایه اجتماعی را در اثار متعدد خود با سه مولفه به عنوان ویژگی سازمان اجتماعی تعریف می نماید:
الف - شبکه ها: پانتام، روابط اجتماعی افراد و تعاملات آنان با یکدیگر بنیادی ترین جزء سرمایه اجتماعی معرفی می کند و شبکه ها را به عنوان خاستگاه دو مولفه ی دیگر سرمایه اجتماعی یعنی هنجارهای اعتماد و همیاری مطرح می سازد؛
ب - هنجارهای همیاری: پانتام نوع خاصی از هنجارهای همیاری را مولدترین جزء سرمایه اجتماعی می داند؛
ج - اعتماد: یکی دیگر از مولفه های سرمایه اجتماعی اعتماد، از عناصر ضروری برای تقویت همکاری بوده و حاصل پیش بینی پذیری رفتار دیگران است که در یک جامعه کوچک از طریق آشنایی نزدیکان با دیگران حاصل می شود
روستا و سرمایه اجتماعی
اهمیت سرمایه اجتماعی به دلیل تاثیراتی است که بر استعداد روستاییان در جهت سازماندهی برای توسعه می گذارد. این تاثیرات عبارتنداز-1 ارتباط متقابل برای ایجاد هماهنگی بین فعالیت ها - 2 بسیج منابع و اعمال مدیریت در آن ها -3 اعمال مشارکت عمومی و ارزیابی اراء و مسیله یابی -4 ارایه راهکارهای حل مشکلات این چهار کار تاثیراتی است که سرمایه اجتماعی برروی سازماندهی توسعه روستاها انجام می دهد و روند آن در جهت رسیدن به رفاه عمومی جوامع روستایی می باشد
جوامع روستایی برای اعمال مدیریت ریسک به سرمایه اجتماعی نیاز دارند. ارتباطات در جوامع روستایی معمولا بسته و بر اساس روابط چهره به چهره می باشد. این قیود غیررسمی و هنجارهای سنتی باعث ایجاد یک شبکه ارتباطی کم خطر بی خطر شده که این امر باعث گردیده که روستاییان درامد خود را هم تراز با تغییرات فصلی تنظیم نمایند یکی از ابزارهای ایجاد سرمایه اجتماعی انجمن ها و تعاونی های روستایی است این سازمان های محلی می توانند به روستاییان علی الخصوص روستاییان فقیر این امکان را بدهند که از منابع موجود خود به نحوی استفاده نمایند که علیرغم وجود ریسک راندمان بهره برداری از آن به حداکثر رسیده و کمکی باشد برای حرکت به سمت رفاه بیشتر همچنین وجود سرمایه اجتماعی انگیزه کار دسته جمعی را برای بهره وری بیشتر از منابع مشترک زیاد می کند.
در بسیاری از موارد در جوامع روستایی منابع مشترکی مثل چشمه های آب شیرین، مراتع، آبگیرها و برکه ها، اراضی مزروعی و از پتانسیل بهره وری مطلوبی برخوردار نیستند. بخشی از این امر ناشی از عدم وفاق اجتماعی در بکارگیری مشترک این منابع می باشد. معمولا معادله توسعه سرمایه در اکثر اجتماعات روستایی فاقد ابعاد اجتماعی است و وظیفه سرمایه اجتماعی افزودن این ابعاد بدان می باشد.
در حال حاضر این تاثیرات مثبت سرمایه اجتماعی توسط دولت ها و کارگزاران توسعه شناخته شده و در اکثر کشورها در قالب سیاست های تمرکز زدایی و تشویق مشارکت عمومی و اعمال مدیریت ها و برنامه ریزی های مشارکتی به کار برده می شود. تجربه نشان داده است که ایجاد و حمایت از انجمن های روستایی و مشارکت بهره برداران منابع روستایی در ارایه راهکارهای چگونگی بهره برداری مناسب از منابع موجود نتایج مطلوبی را در افزایش راندمان سرمیه های اقتصادی روستاها در بردارد.
مشارکت در بهره برداری از منابع مشترک حاکی از ایجاد اعتماد در بین گروههای روستایی است که تا کنون ازاین نعمت بی بهره بودند. البته یکی از عوامل مانع در ایجاد اینگونه مشارکت ها و اعتماد متقابل وجود رسوم و سنت های گروهی است که به دلیل تضاد این سنت ها با یکدیگر شکاف های عمیقی ما بین گروه های اجتماعی روستایی بوجود امده که مانع از تعاملات مطلوب اجتماعی شده است و از بین رفتن اینگونه شکاف ها نیز مستلزم بروز تغیرات در تفکرات فردی و در نتیجه تغییر و اصلاحات در رسم ها و سنت های گروه های متقابل است. بنابراین مرزهای سنگی بین جوامع روستایی باید شکسته شود و روابط بسته و محدود آن ها باید به روابطی منسجم تر تغییر یابد.
عدم اعتماد گروهی باید از میان برداشته شده و احساس هم نوعی و همیاری در بین افراد هر گروه نسبت به افراد خارج از گروه باید ایجاد گردد این فرایندها همگی به نوعی ویژگی های از سرمایه اجتماعی هستند که مسلما در توسعه روستایی نقش اساسی داشته و متحول کننده جوامع روستایی می باشند. روند تغییرات و اصلاحات در ساختار جوامع روستایی اگر در جهت ایجاد رفاه عمومی طراحی گردد حس اعتماد روستاییان را برمی انگیزد و این امر موجب همکاری آنان می گردد و مشارکت گروه های مختلف روستاییان در روند اجرای اصلاحات نیز به معنای ایجاد اعتماد بین گروهی بوده و ایجاد این سرمایه اجتماعی اولین قدم است در توسعه روستاها باید تاکید نمود.
سرمایه اجتماعی و توسعه روستایی
در راستای مطرح شدن مفهوم سرمایه اجتماعی شیوه های برنامه ریزی نیز با رویکرد مشارکت مردمی و توسعه پایدار با تاکید بر شاخص هایی همچون سنجش سرمایه ی اجتماعی، پایداری، انعطاف پذیری و مشارکتی بودن شکل گرفته که در آن هر منطقه در اعمال سیاست های اقتصادی همراه با در نظر گرفتن امتیاز نسبی دارای آزادی عمل زیادی شد.
یکی از دیدگاههای توسعه که در قالب مفاهیم مطرح شده شکل گرفته است توسعه همه جانبه ی روستایی است. توسعه همه جانبه ی روستایی در واقع از یک سو بر مشارکت ساکنان محلی، از طریق مذاکره، مشورت و تعامل استوار است که درکی از سهم هر یک از ساکنان را در فرایند توسعه فراهم می اورد، و از دیگر سو شناسایی امتیاز نسبی هر ناحیه را برای طراحی راهبردهای توسعه، مورد توجه قرار می دهد.
در یک حالت کلی توسعه ی همه جانبه روستایی را می توان مشروط به افزایش تولید، بهبود سطح دانش و انگیزش، ارائه ی خدمات گوناگون، بهبود اصلاح شبکه ارتباطی و حمل ونقل، بهسازی مسکن روستایی، تنوع بخشی به امکانات اشتغال، اصلاح و انتظام شبکه مکانی- فضایی سکونتگاههای روستایی به صورت توامان دانست. با توجه به مفهوم سرمایه اجتماعی، می توان توسعه روستایی را غنی سازی کنش های اجتماعی ناشی از افزایش تمایل به مشارکت و اعتماد اجتماعی دانست. در این صورت گذار به سوی توسعه ی روستایی با ایجاد نهادها، تعادل های ارزشی، باورها، هنجارها، بویژه با ایجاد ساختارهای مولد و مشوق سرمایه اجتماعی امکان پذیر خواهد بود.
بدین ترتیب پژوهش های متعدد توسعه ی روستایی نشان داده است که نهادهای اجتماعی، سرمایه اجتماعی را پدید می آورند و دست یابی به هدف هایی را که در نبود آنها غیر ممکن و یا پر هزینه بوده، ممکن و تسهیل می کنند به گونه ای که عضویت در سازمان های اجتماعی، موجب افزایش میزان سرمایه اجتماعی می شود . همچنین به این نتیجه رسیده اند که میزان سرمایه اجتماعی اعضای تعاونی ها، نقش مثبت و تاثیرگذاری بر تصمیم گیری بهتر آنان، اعمال مدیریت به شکل مطلوب و افزایش مشارکت های تولیدی داشته است.
عناصر و شاخص های سرمایه اجتماعی در نواحی روستایی:
مولفه های اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شبکه اجتماعی، تعهد و ارزش که در یک رابطه متعامل قرار گرفته و هر کدام تقویت کننده دیگری اند از مولفه های اصلی سرمایه اجتماعی محسوب می شوند.
اعتماد اجتماعی: اعتماد لازمه شکل گیری پیوندها و معاهدات اجتماعی است، اعتماد اجتماعی ایجاد کننده تعاون و همیاری است و فقط در این حالت است که در عیت وجود تفاوت ها قادر به حل مشکلات و انجام تعهدات اجتماعی می شود. اعتماد اجتماعی برگرفته از عدالت- برابری و امنیت اجتماعی نیز زاینده آن ها می باشد. آنتونی گیدنز، اعتماد و تاثیر آن بر فرایند توسعه را زیربنا و زمینه ساز اصلی در جوامع مدرن می داند، هر جا که سطح اعتماد اجتماعی بالا باشد مشارکت و همیاری مردم در عرص های اجتماعی بیشتر و اسیب های اجتماعی کمتر است.
انسجام اجتماعی: امیل دورکیم از اولین جامعه شناسانی است که مفهوم انسجام و همبستگی اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده است وجود آن را برای هر جامعه ای لازم می داند. جاناتان ترنر به نقل از دورکیم می گوید: انسجام وقتی رخ می دهد که عواطف افراد به وسیله نمادهای فرهنگی تنطیم شوند، جاییکه افراد متصل به جماعت، اجتماعی شده باشند، جایی که کنش ها تنظیم شده و به وسیله هنجارها هماهنگ شده اند و جاییکه نابرابریها قانونی تصور می شود.
