بخشی از مقاله
چکیده
روند رو به گسترش نظام شهری کشور که به پیدایش منظومه های بزرگ شهری و رشد فیزیکی و جمعیتی کلانشهرها منجر گردید، ضمن قطب گرایی شدید و الگوی نامتوازن منطقه ای، برتری تعدادی از شهرهای کشور را در طول دهه های گذشته تا به امروز استمرار بخشیده است.
در این میان، گاهی وجود یک عامل طبیعی - ماده معدنی با ارزش - و یا انسانی - موقعیت مذهبی - در سکونتگاههای کوچک به رونق یابی و رشد آن کمک نموده و جایگاه ویژه ای در سیستم شهری کشور بازتعریف می شود؛ به گونه ای که اهمیت و جایگاه سیاسی، ژئوپلتیک، ارتباطی و اقتصادی آن فارغ از میزان جمعیت، مساحت و پیشینه تاریخی چنان اهمیتی برای نظام سلسله مراتب ملی پیدا می کند که ممکن است شهری بزرگ تر و با جمعیت بیشتر از این درجه از اهمیت برخوردار نباشد.
شهر بندری عسلویه در استان بوشهر با وجود ذخایر عظیم گازی و منابع انرژی، حجم سرمایه گذاری های ملی جهت استخراج و بهره برداری از این منابع، موقعیت جغرافیایی، تعداد شرکت های داخلی و خارجی فعال، اشتغال ایجاد شده و حوزه نفوذ رو به گسترش آن، جریان ورود و خروج سرمایه، فن آوری و حجم ارتباطات ملی و بین المللی، شعاع تاثیرگذاری خود را در سلسله مراتب ملی بسیار افزایش داده است.
در این مقاله به روش توصیفی- تحلیلی ضمن بررسی منابع مکتوب کتابخانه ای، با استفاده از آمارها و داده های مربوط به هر یک از شاخص های فوق، نشان داده شده است که چگونه یکشهر کوچک و ظاهراً با درجه اهمیت پایین در سیستم شهری کشور، به چنین موقعیت برتر و تاثیرگذار در میان شهرهای ایران تبدیل شده است.
مقدمه
نگرش به نظام سکونتگاهی به عنوان یکی از مهم ترین پدیده های مکانی-فضایی موجود در هر منطقه، حکایت از نقش بالای آن در مطالعات منطقه ای دارد تا با شناخت و درک عمیق نسبت به محیط زندگی انسان، مقدمات توسعه و اعتلای آن فراهم آید.تنگناهای طبیعی و ساختارهای اقتصادی و اجتماعی در دوره سنتی آمایش سرزمین، که طی آن فعالیت های کشاورزی اساس منابع اشتغال و معیشت را شکل می داد موجب ارتباط تنگاتنگ تمامی عناصر نظام سکونتگاهی - شهری و روستایی - شده و در واقع تجانس و هم آوایی کانون های زیستی در سطح منطقه به چشم می خورد. اما در دوره نوین آمایش سرزمین، با وقوع تحولات اجتماعی- اقتصادی، شکل گیری نظام اسکان، مبتنی بر اقتصاد پویاست که خود مبتنی بر فن آوری و زیرساخت های جدید است . ایران کشوری درحال توسعه است که دائماً پروژه های اقتصادی گوناگون در مناطق مختلف آن اجرا می شود.
غالب این پروژه ها - نظیر احداث سدها، تاسیسات اتمی و ایجاد مناطق ویژه اقتصادی - در مقیاس بزرگ تاثیرات شدید اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و محیطی- اکولوژیکی بر مناطق پیرامونی خود می گذارند. عسلویه در استان بوشهر یکی از مناطقی است که سرمایه گذاری صنعتی گسترده ای در آن انجام شده، پروسه صنعتی شدن و پیشرفت تکنولوژیکی در منطقه عسلویه مبناهایی را برای گذار از یک جامعه سنتی به جامعه صنعتی و شهری فراهم ساخته است.
توسعه شتابان صنعتی در منطقه عسلویه باعث بر هم خوردن نظم سنتی حاکم بر اجتماعات محلی شده است. در ارتباط با اثرات توسعه صنعتی به ویژه صنایع نفتی بر نواحی پیرامونی، تحقیقات و پژوهش های متعددی صورت گرفته است که هر یک از دیدگاه ویژه ای به این مساله نگریسته اند و اثرات و پیامدهای توسعه صنعتی را مورد تحلیل و ارزیابی قرار داده اند.
سیاست هایی که سیستم های شهری را تغییر می دهند، می توانند الگوی جدیدی برای توسعه اقتصادی فضا خلق کنند. توزیع متفاوت اندازه شهرها در کشورهای در حال توسعه موضوع مهمی برای برنامه ریزی در این کشورهاست. این مهم است که تشخیص بدهیم که چه شهرهایی نسبت به شهرهای دیگر از رشد سریع تر برخوردارند؟ و دلیل این رشد چیست؟ و دلیل مشترک مساله تفاوت رشد و اندازه شهرها چیست؟
به طور کلی پیدایش یک شبکه شهری و چگونگی شکل گیری الگوی فضایی آن در یک منطقه یا کشور که در طول تاریخ شکل می گیرد با شرایط متعدد اقتصادی، اجتماعی، اقلیمی و جغرافیایی همراه و مرتبط است. نقش چشم انداز شهرهای متوسط و کوچک در ساختار شبکه ای مناطق در هم پوشانی و پیوستگی با شهرهای بزرگ فرادست و شهرهای کوچک فرودست همواره در کشورهای مختلف مورد تاکید است
وجود شبکه شهری پویا و متعادل می تواند باعث توسعه و توازن فضایی و مالاً رشد و توسعه پایدار گردد. تاثیر عوامل اقتصادی، ساختار جامعه، درجه توسعه اقتصادی، ویژگی های دموگرافیک و گستره جغرافیایی
در پیوستار نظام توزیع اندازه جمعیت شهری منجر به دستیابی به مدل کمی استانداردی تحت عنوان قانون مرتبه- اندازه گردید. نخستین مطالعه تجربی عمده در خصوص قانون اندازه- مرتبه در سال 1954 توسط آلن1 به مورد اجرا گذاشته شد. در این مطالعه وی به تجزیه و تحلیل پیرامون توزیع اندازه شهرهای با بیش از 2000 سکنه در بیش از 58 کشور پرداخت. این مطالعه موید تمرکز رو به تزاید جمعیت شهری در شهرهای بزرگ و لذا توزیع بسیار متباین نظام سکونتگاههای شهری می باشد
در گذشته سازمان فضایی سیستم های شهری بسیار متاثر از عامل فاصله و هندسه فضا بود. امروزه به واسطه هم گرایی و یکپارچه شدن اقتصاد های ملی با اقتصاد بین المللی از طریق تجارت، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، جریان های سرمایه، مهاجرت نیروی کار و گسترش تکنولوژی، تغییراتی در جغرافیای شهری و سیستم های شهری متاثر از آن به وجود آمده است
طی دهه گذشته و در پرتو پیشرفت تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات الکترونیکی، مفهوم فاصله و فضا به گونه غیر قابل تصوری دگرگون شده است. در این ارتباط، کاستلز معتقد به ظهور جامعه شبکه ای1 است که در آن جریان ها، جریان های مجازی هستند که اقتصاد جهانی جدیدی را به وجود آورده اند. این اقتصاد جدید بی مرز و بی وزن است و در آن رد و بدل کردن اطلاعات بر تبادل کالا و خدمات برتری دارد. بدین ترتیب او از فضای جدیدی سخن می گوید که سهم مهمی در شکل دهی به نظام های شهری در سطح منطقه ای، ملی و جهانی دارد و آن را فضای جریان ها می نامد
برمان و راندینلی بر این باورند که جهانی شدن، شهرها را وادار می سازد تا فرهنگ های مخصوص خود را به شیوه هایی که موجب جذب تجارت، سرمایه گذاری و تخصص های تکنولوژی پیشرفته می شوند توسعه دهند
از نظر کاستلز فضای جریان ها فقط یک فضای الکترونیکی صرف نیست، بلکه به لحاظ کالبدی از گره ها و کانون هایی تشکیل شده اند که روابط و کلید فعالیت های یک محل یا محل ها را به دست می گیرند. جامعه شبکه ای یا فضای جریان ها، پیکربندی جهانی جدیدی را به پدید آورده است که کارکرد آن انتقال چیزهایی است که برای نظام سرمایه داری باارزش است. این فرایند را گیدنز، کاستلز و هاروی به »فشردگی زمان و مکان « تعبیر می کنند
جان رنه شورت - - 1384 تاثیرات فشردگی زمان و مکان بر نظام های شهری در عصر جهانی شدن را به این صورت مطرح می نماید:
1 - تحلیل رفتن نظام سلسله مراتب شهری
2 - انقباض شبکه شهری یا نزدیکی بیشتر شهرهای بزرگ و کوچک از نظر زمان و مکان
مطالعات سنتی از سیستم های شهری بیشتر بر مولفه هایی همجون میزان جمعیت، موقعیت جغرافیایی، کیفیت توسعه فیزیکی، پایه های اقتصادی و مواردی از این دست استوار بوده اند و توجهی به عامل همگرایی و یکپارچگی اقتصاد ملی با اقتصاد بین المللی از طریق تجارت، سرمایه گذاری مستقیم خارجی، فناوری اطلاعات و ارتباطات - - IT و مهاجرت نیروی کار در سطح فراملی نداشتند
با وجودی که رتبه بندی کارکردهای فرماندهی شهرها موضوع جالبی است اما محدودیت دارد.این رتبه بندی به ما امکان می دهد تا وزن اقتصادی نسبی شهرها را بسنجیم. شهرها تنها سطوحی سلسله مراتبی را اشغال نمی کنند بلکه آن ها بخشی از یک شبکه اند.
کاستلز - - 2000 جامعه جدید را به عنوان یک جامعه شبکه ای توصیف کرده که در یک فضای جهانی از جریان ها عمل می کند. کاستلز اظهار می کند که معمای فضایی سیستم جهانی بر مبنای منطق جریان ها، پیوستگی، شبکه ها و گره ها قرار دهد. با وجودی که دو دهه قبل اکثریت مراکز فرماندهی شرکت های تجاری در شهرهای جهانی قرار داشت، امروزه به دلیل وجود فناوری ها و ارتباطات جدید، نیازی به تمرکز عملکردهای فرماندهی در شهرهای جهانی نیست.
