بخشی از مقاله
مقدمه
جوامع سنتی در یک فضای معنوی زندگی می\کنند که هم از لحاظ کیفی و هم از لحاظ کمی جویای همگنی و تناسب کامل است. آفریده\های معماری آن چون از جهان\بینی تام و کامل مایه می\گیرد که نیروی خالقه انسان را پدید آورده\اند و آن\را به سوی غایتی رهنمون می\کند که جامعه را به صورت یک محل واحد در می\آورد؛ در ورای این وحدت و پیوستگی یک شالوده انکار ناپذیر دیده می\شود که تفهیم آن برای درک سنت ایران ضروری است .(Ardalan, 2001)
تمدن اسالمی ارائه دهنده نمونه\ای برجسته از یک تمدن سنتی است که حضور بعضی اصول تبدیل\ناپذیر که بر این تمدن مسلط بوده\اند به روشنی پیداست.
در واقع هنر اسالمی را نمی\توان چیزی جزء تفکر و تعمقی در عالم ماده، عالم نفس و حتی عالم وحی قرآنی دانست. معماری سنتی ایران نیز در واقع تصویری از کیهان یا انسان است. در شهرسازی نیز همچون معماری چنین درکی مصداق دارد که براساس هیچ نقشه\ای از پیش طرح\ریزی نگردیده است، اما دارای نظام هماهنگ می\باشد. و نیز انسان و کیهان خود محصول هنر قدسی\اند و وابسته به ذات الهی، که در واقع نوعی وحدانیت را به نمایش می\گذارند که در راه رسیدن به ذات الهی\اند، و در راه رسیدن به این خواست انسان موجب گردیده که علوم و فنون گسترده\ای به وجود آید؛ که سلسله مراتبی غیر قابل اجتناب را پذیرا است .(Mohammadian,1996)
این نوشته در ارتباط با اصل سلسله مراتب می\باشد. اصلی که نه تنها مختص فضاهای معماری و شهری نیست؛ بلکه در تمامی عوالم وجود دارد )هفت طبقه آسمان، هفت شهر عشق عطار( و امری است که ساخته و پرداخته دست بشر نبوده و توسط معمار طبیعت خلق شده است. به منظور تشریح بیشتر این اصل ابتدا به تعریف شهر ایرانی- اسالمی و مفهوم اصل سلسله مراتب در آن پرداخته و پس از آن انواع و درجات مختلف آن در محیط مصنوع مورد کنکاش قرار می\گیرد. بررسی این اصل توسط مصادیقی از بافت\های تاریخی شهرهای ایرانی- اسالمی گام بعدی در این پژوهش می\باشد. سرانجام اصول مطرح شده در نمونه موردی )بافت اطراف بازار تهران( مورد تحلیل قرار گرفته و رهنمودها و نتایج برگرفته از مطالعات پیشین ارائه می\شود.
\پاییز\و\زمستان.1390\شماره\7 آرمانشهر
.1 شهر اسالمی
چیستی و چگونگی "شهر" و "شهر اسالمی" در آموزه\های اسالمی، خواستگاه و منشاء مباحث گسترده و دنباله\داری است که نیازمند نگاهی عمیق و کندوکاوی وسیع در منابع ارائه\کننده این آموزه\هاست. قرآن کریم از جمله منابع اصیل و بنیادین در تشریح رویکرد اسالم به ویژگی\های شهر مطلوب است.
شهر اسالمی تنها شهری با گنبد و مناره\های متعدد، برخوردار از اماکن مذهبی متنوع، دارای چهره تاریخی و باستانی مانند شهرهای اوایل اسالم و یا شهری با انسان\هایی موحد نیست. هنوز تعریفی کامل از شهر اسالمی و خصوصیات آن ارائه نشده است.
شهر اسالمی عوامل اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و غیره را منعکس می\نماید، که از میان آن\ها می\توان به موارد زیر اشاره نمود:
\3تطبیق محیط مصنوع شهر با ویژگی\های طبیعی \3شکل\گیری مرکز فرهنگی بر اساس اعتقادات مذهبی \3انعکاس قوانین اسالمی بر حسب قلمروهای عمومی و خصوصی
\3پایه\گذاری سازمان اجتماعی بر اساس شباهت\های قومی و نژادی .(Saoud, 2002)
از میان بی\شمار معیارهای دستیابی به شهر اسالمی می\توان به دارا بودن وحدت، مفهوم امت، زیبایی، هویت، توحید و غیره اشاره نمود.
الزم به ذکر است که هر کدام از معیارهای دستیابی به شهر اسالمی نیز خود به زیر معیارهایی تقسیم\بندی می\شوند. به عنوان مثال برای رسیدن به توحید، الزم است ویژگی\هایی چون تواضع، ذکر و غیره؛ برای رسیدن به وحدت ویژگی\هایی چون تعادل، توازن، پیوستگی فضایی، سلسله مراتب و غیره مورد توجه قرار گیرند.
در این مقاله از میان ویژگی\های نام برده اصل سلسله مراتب به علت اهمیت آن در نظام هستی مورد بررسی قرار گرفته است.
بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی-اسالمی
65
شماره صفحه مقاله: 63-76
.2 مفهوم سلسله مراتب
نقش علوم جهان\شناختی اسالمی در جای دادن انسان در سلسله مراتب کیهانی از طریق آن جنبه\های این علوم صورت می\گیرد که با ساختمان سلسله مراتبی جهان و انسان و تناظرها و روابط طرفینی آن\ها سروکار دارد که همه آن\ها اشاره به حقیقتی است که در ماورای سلسله مراتب جهان کبیر و در مرکز جهان صغیر جایگزین است. از طریق تحقیق و مطالعه
و سرانجام آزمودن این سلسله مراتب است که انسان از منزلگاه زمینی خود که این علوم از آنجا آغاز می\شود به عرش روحانی صعود می\کند که منبع و منشاء علوم سنتی را باید در آن جستجو کرد .(Nasr, 2001)
سلسله مراتب یکی از اصول اساسی حاکم بر مجموعه\ها و اجزاء و پدیده\هایی است که یا به طور طبیعی در جهان هستی به عنوان یک کل وجود دارند و یا توسط انسان طراحی و ایجاد می\شوند. اصل سلسله مراتب نقش بسیار مهمی در تعریف اجزا و کل یک مجموعه ایفا نموده و به آن\ها هویت می\بخشد. به بیان دیگر این اصل یکی از معیارهایی است که می\تواند در تعریف نظم حاکم بر مجموعه\ها و ارتباط بین اجزای آن\ها و همچنین ارتباط هر یک از اجزاء با کل مجموعه
و همچنین تعریف مختصات هر جزء ایفای نقشی بنیادین را عهده\دار باشد. بنابراین ویژگی\های سلسله مراتب حاکم بر مجموعه\ها ابزار مهمی است که در مطالعاتی که در تعریف و تعیین جایگاه و ارزش اجزاء و کل یک مجموعه، به منظور بیان ویژگی\ها و عملکرد هر یک از آن\ها، برای تعیین مختصات ارتباط اجزاء با یکدیگر، و روشن شدن وابستگی اجزا با یکدیگر و با کل مجموعه انجام می\پذیرد، محقق را در شناسایی خصوصیات اجزاء و کل و عملکرد و نقش هر یک از آن\ها مدد می\رساند .(Naghizadeh, 1997)
به اجمال می\توان گفت که سلسله مراتب، ارتباطی سیستماتیک را بین اجزاء نظام یافته\ای بنیان می\نهد که خود تشکیل دهنده یک کل هستند. نظم سلسله مراتبی در تعریف و تعیین موقعیت و ارزش هر جزء یک کل و همچنین ارزش یک کل را به تنهایی و نسبت به سایر مجموعه\ها تعریف می\کند .(Naghizadeh, 1997)
-2-1 انواع سلسله مراتب در محیط مصنوع
سلسله مراتب حاکم بر فضاها و قلمروهای گوناگون موجود در مجتمع\های زیستی تحت دو عنوان اصلی قابل بررسی هستند که موارد سلسله مراتب حقوقی و سلسله مراتب حقیقی را در\ برمی\گیرد.
-2-1-1 سلسله مراتب حقوقی
این نوع سلسله مراتب را، خطوط یا سطوح بر طبق قوانین و یا عرف جامعه تعریف می\کنند. مثل اینکه یک دیوار کوتاه، یک پرچین، یک در، یک نرده، حایل شیشه\ای و یا حتی یک خط )غالباً تغییر مصالح( حدود فضاها و قلمرو مالکیت\ها را تعیین نمایند و به ناظر القا کنند که حد قلمروهای متفاوتی هستند و او با عبور از آن\ها از فضا و یا قلمرویی به فضا و یا قلمرویی دیگر وارد می\شود. این عناصر اگرچه غالباً موانعی حقوقی و عرفی برای جسم و کالبد انسان می\باشند، ولی نمی\توانند مانعی برای نفوذ سایر حواس انسان از جمله بینایی و بویایی و شنوایی به قلمرو دیگر باشند. به عبارت دیگر، اگر چه سطوح و حتی احجام، با این حدود تفکیک می\شوند، لکن فضای آن دو مشترک بوده و ارتباطات بصری، صوتی و بویایی و از همه مهمتر ارتباط روانی و احساس یگانگی فضایی بین آنها برقرار می\باشد. این نوع سلسله مراتب گرایش به برون\گرایی دارد )تصویر.(Naghizadeh, 1997) )1
تصویر:1 سلسله مراتب حقوقی )تمایل به برون\گرایی( در معماری امروز
آرمانشهر \پاییز\و\زمستان .1390\شماره\7
66
-2-1-2 سلسله مراتب حقیقی
\پاییز\و\زمستان.1390\شماره\7 آرمانشهر
در این\گونه از سلسله مراتب هر قلمرو با سطوح و احجام فضایی تعریف شده و با هویت ویژه خویش از سایر قلمروها جدا می\شود. این سطوح و احجام و فضاها در واقع خود به گونه\ای می\توانند به عنوان یک قلمرو تعریف شوند که ارتباط بین دو قلمرو اصلی را برقرار نموده و ضمن تعریف حدود و مرز قلمروها امکان ارتباط بین دو قلمرو اصلی را برقرار نموده و امکان ارتباط یکباره قلمروهای متفاوت را از بین می\برند. این\گونه سلسله مراتب در جهت تجلی کالبدی بخشیدن به ایده درون\گرایی که از اصول شناخته شده معماری و شهرسازی مسلمانان است، نقش اساسی ایفا می\نماید )تصویر)2
.(Naghizadeh, 1997(
تصویر :2 سلسله مراتب حقیقی )تمایل به درون\گرایی( در معماری گذشته
-2-2 ابعاد سلسله مراتب در محیط مصنوع
-2-2-1 سلسله مراتب محله\ای
در گذشته شهرها و روستاها به محله\های مختلفی تقسیم می\شدند که هر کدام با ویژگی\های اجتماعی ساکنین خود برای اهالی محله و حتی کلیه شهروندان شناخته شده بودند .(Naghizadeh, 1997)
-2-2-2 سلسله مراتب عبوری
طراحی اصولی از نظر سلسله\مراتبی آن است که حرکت سواره را بر سلسله مراتبی )سطوح مختلف دسترسی( استوار کند. کاهش تدریجی دسترسی از پخش کننده محلی تا فضای دسترسی به چند واحد مسکونی، تأثیر و یا حضور وسایل نقلیه را در محیط مسکونی کم می\کند و از مخاطراتی که وسایل نقلیه به بار می\آورد، می\کاهد .(Tavassoli, 1986)
-2-2-3 سلسله مراتب عملکردی
این\گونه از سلسله مراتب با مشخصات و ویژگی\هایی از قبیل: میزان مراجعه، تنوع استفاده\کننده، مکان استقرار، نوع خدمات و حوزه نفوذ یا عمل یک عملکرد شهری تعریف می\شود .(Pirnia, 1990) این همان خصیصه\ای است که در طراحی شهری به عنوان مرکز شهر، مرکز ناحیه، مرکز محله، مرکز اداری، مرکز تجاری و غیره و همچنین به لحاظ شدت و میزان تمرکز سلسله مراتب آن\ها باید مورد توجه طراحان قرار گیرد.
-2-2-4 سلسله مراتب فضایی
این\گونه از سلسله مراتب به ارتباط داخل ساختمان و فضاهای خارج مجاور آن می\پردازد و جزئیات این ارتباط را روشن می\کند. برای شناسایی و تجزیه و تحلیل روشن\تر، می\توان ساختمان\ها را به دو دسته عمده تقسیم کرد: ساختمان\های عمومی و ساختمان\های خصوصی.
الف- ساختمان\های خصوصی: این دسته به طور عمده مشتمل بر انواع مسکن می\باشد. طبیعت مسکن خلوت و آرامش خاص خود را طلب می\کند که با خلوت و آرامش ابنیه عمومی به طور کامل متفاوت است. این\گونه از سلسله مراتب در بسیاری از نمونه\های موجود در واحدهای مسکونی بافت\های تاریخی شهرهای ایرانی قابل مشاهده است.
ب- ساختمان\های عمومی: آنچه که در همه ابنیه عمومی ویژگی مشترک است، عبارت از این است که درون آن\ها باید از غوغای بیرون در امان باشد. ضمن آن\که برخی از آن\ها به دلیل ویژگی خاص خود تأکید بر روی فضای رابط بین درون و بیرون را با شدت بیشتر و ویژگی\های خاص تعریف شده واضح\تری می\طلبد .(Naghizadeh, 1997) این فضای
بازتاب اصل سلسله مراتب در شهرهای ایرانی-اسالمی
67
شماره صفحه مقاله: 63-76
رابط عالوه بر تفکیک دو قلمروی بیرون و درون که نقشی کالبدی است، نقش\های دیگری را نیز ایفا می\نماید که اگر چه درجه توفیق آن\ها غالباً کالبدی و قابل بررسی و اندازه\گیری با وسایل عادی نمی\باشد، لیکن از اهمیتی خاص برخوردار بوده و رعایت آن\ها بیانگر تجلی کالبدی برآمده از فرهنگ جامعه است .(Mortada, 2003)
.3 جایگاه سلسله مراتب در علوم و معارف سنتی و اسالمی- ایرانی
سلسله مراتب یکی از اصول حاکم بر جهان هستی و عالم وجود می\باشد. وجوه و جنبه\های گوناگون این اصل را از منظر تمامی علوم و دانش\های سنتی و امروزین می\توان مورد شناسایی قرار داد. اما آنچه که در این مبحث مورد توجه است بررسی و شناخت جایگاه اصل سلسله مراتب در علوم و معارف سنتی و ایرانی است.
در شاخه\های مختلف علوم و معارف سنتی، اصل سلسله مراتب از اصول بنیادین و زیربنایی است. تا آنجا که در سراسر شاکله\های جهان\شناختی، مضمون ثابت جهان سلسله مراتبی تجلی و نمود یافته است و دارای ارتباطی عمیق با وجود باطنی انسان است .(Nasr, 2001)
