بخشی از مقاله
چکیده:
مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی تغییرات درسلسله مراتب وشبکه شهری استان آذربایجان شرقی طی دوره های زمانی1390-1385 می پردازد.وسعی داردالگوی پراکنش سکونتگاههای شهری،نحوه استقرارجمعیت درشهرهاونظم استقرارفضایی شهرهای استان راتحلیل کند.برای همین منظور شهرهای استان براساس سرشماری عمومی نفوس ومسکن درطی سالهای1390-1385 وبا استفاده ازمدل های »حداختلاف طبقه ای« ، »ضریب آنتروپی«، »مرتبه واندازه«،»تحلیل نزدیکترین همسایگی« موردارزیابی قرار گرفته اند.
نتایج حاکی ازآن است که به علت وجودیک کلانشهر وتعدادزیادی شهرکوچک سلسله مراتب شهری استان ازقانون رتبه واندازه پیروی نمی کند. براساس مدل حداختلاف طبقه ای معلوم شد تقسیم بندی شهرهای استان آذربایجان شرقی متعادل نبوده وگسیختگی فاحشی راازنظرجمعیتی نشان می دهد.
الگوی پراکنش سکونتگاههای شهری استان به صورت نامنظم - تصادفی - ومتمایل به منظم است.همچنین درمدل ضریب آنتروپی مشخص شد که شهرهای استان براثر وجود شهرهای کوچک وروستا شهرها به سوی تعادل پیش می روند.برای رسیدن به سلسله مراتب بهینه راهکارهای تقویت شهرهای کوچک ومیانی وایجاد فرصت های برابر برای شهرهای استان ضرورت دارد.
-1 مقدمه:
:1-1طرح مسأله:
ازدیربازدرهمه تمدن ها،شهرنشینی یکی ازنمودترین تکامل جوامع انسانی بوده است .باشروع انقلاب صنعتی وبه دنبال آن گسترش شتابان شهرها، جوامع انسانی ساکن درآنها بامشکلات فراوانی مواجه شدند.ازجمله این مشکلات،تمرکزگرایی شدیددریک یاچند شهروکسیختگی نظام سلسله مراتب شهری درآنها می باشد
گسترش شتابان شهرنشینی درکشورهای توسعه یافته عمدتآهماهنگ بامراحل رشدوتوسعه صنعتی بوده ودارای الگوی متعادلی بوده است ولی درکشورهای درحال توسعه باعث تمرکزبیش ازحدجمعیت دربزرگترین شهرکشورگردیددرنتیجه این شهرهابه طورنسبی بیش ازحدبزرگترازدومین وسایر شهرهای کشورگردید
در ایران نیز با توجه به تحولات اخیری که در دوره پهلوی صورت گرفت از جمله ملی شدن صنعت نفت واصلاحات ارضی باعث رشد شهر نشینی و افزایش جمعیت شهرها و کاهش جمعیت روستاها گردید
روند روبه رشدشهرنشینی دردهه های اخیردر ایران به همراه مهاجرت های روستایی به نقاط شهری کشور به خصوص شهرهای بزرگ از جمله عواملی بوده است که الگوی سیستم شهرهای ایران راباتوزیع فضایی نامتعادل مطرح کرد وکشور رابه سوی الگوی نخست شهری فراخواند.
به تبعیت از کل کشورامروزه درسطح استان ها نیزنظام شهری وسلسله مراتب شهری دارای عدم تعادل زیادی گردیده ویک شهر برتر درسطح فوقانی هرم شهری قرار گرفته است فاصله ای زیادازآن چند شهرناهمگون ودر پایین ترین سطح هرم انبوهی ازروستا شهرهای کوچک اندازه باعمکرد ضعیف که به هیچ عنوان توان رقابت باشهر برتر را ندارندمشاهده می شود
استان آذربایجان شرقی براساس سرشماری 1390 دارای 58 نقطه شهری وجمعیتی معادل با3733708 نفر که ازاین مقدار%69جمعیت - 2579183 - نفر درشهرهازندگی می کنند.به نظرمی رسدکه این استان نیز باوجود یک کلانشهر وچندین شهرمتوسط ازاین قاعده مستثنی نبوده وکلانشهر تبریز به دلیل داشتن موقعیت های اقتصادی تاریخی ،سیاسی وغیره ،باعث جذب بیش ازحدجمعیت شده وبه عنوان شهر مسلط برمنطقه نفوذ خود حاکم است.
حس کنجکاوی محقق درباره یافتن به سوالاتی مانند:1 -آیا توزیع جمعیت شهری استان آذربایجان شرقی درسطح شهرهای مختلف آن به صورت عادلانه است؟ -2 الگوی توزیع سکونتگاههای شهری دراستان به چه صورت است.-3سلسله مراتب شهری استان به چه صورت است؟ باعث شد که دراین پژوهش به بررسی نظام شهری استان آذربایجان شرقی بپردازد.
:2-1اهمیت وضرورت پژوهش
مشکلات شهر نشینی باعث به وجود آوردن برنامه ریزی شهری گردیدتا پاسخگوی این مشکلات شهری گردند به طوری که اززمان اولین طرح شهری تا امروز طرحهای شهری بیشماری برای رفع مشکلات شهری طرح گردیده اند ولی متاسفانه هیچ کدام برای رفع این لجام گسیختگی جواب نداده اند دلایل آن :
:1طرح های شهری که در کشور اجرا می شوند به نوعی با کشور بیگانه اندو اکثر آن ها تجربه کشورهای پیشرفته است
: 2 برنامه ریزی در ایران تنها توجه خود را به شهر ها معطوف کرده است و از توجه به روستا ها غافل مانده است در حالی که شهر ها سیستم بازی هستند و نمی توان آن ها را بدون توجه به حوزه نفوذ آن ها مطالعه کرد
باتوجه به تعالیم اسلام وقران کریم ،وضعیت شهروکیفیت شهری می توانددرسطوح مختلفی مطرح شودامابرپیوستگی وتنگاتنگی بین فضاهای زندگی وکیفیت آن تاکید دارد،وصلح وامنیت رادورکن اساسی برای شهروندان می شناسدوبه عدالت اجتماعی، دوری ازظلم وستم می پردازد.
3-1روش تحقیق
نوع تحقیق» کاربردی - توسعه ای «و روش بررسی آن »توصیفی - تحلیلی« است که در آن به بررسی تحولات سلسله مراتب شهری آذربایجان شرقی در دوره زمانی 85- 90 می پردازد. اطلاعات مورد نیاز از طریق مطالعات کتابخانه ای اسنادی - مراکز آماری و شبکه اینترنت و با استفاده از مدل های ضریب آنتروپی - حد اختلاف طبقه ای - قانون رتبه اندازه ،تحلیل نزدیکترین همسایگی می باشد و تجزیه و تحلیل اطلاعات آن با استفاده از نرم افزار های Exell انجام شده است.
4-1هدف پژوهش
هدف عمده این پژوهش،ارزیابی تحولات کمی جمعیتی سلسله مراتب شهری وچگونگی الگوی توزیع سکونتگاههای شهری استان آذربایجان شرقی طی سالهای1385تا1390بااستفاده ازبرخی مدل های برنامه ریزی شهری ومنطقه ای می باشد، تامیزان تعادل وعدم تعادل آن معلوم گردد .
-2 معرفی محدوده مورد مطالعه :
استان آذربایجان شرقی با مساحت 45/491 کیلومتر مربع 2/8درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد این استان در شمال غرب کشور بین مدارهای َ45 و 36 0تا َ26 و 39 0عرض شمالی و نصف النهار َ5 و 45 0تا َ22 و 48 0 طول شرقی جای گرفته است. این استان از سمت شمال به جمهوری آذربایجان و ارمنستان از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرقی به استان زنجان محدود شده است، این استان در سال 1390 دارای 19 شهرستان و 58 شهر و کل جمعیت آن 3733708 نفر می باشد.
-3 پیشینه تحقیق:
درسالهای اخیر، مطالعات زیادی درباره سلسله مراتب شهری ازلحاظ کمی برای برآوردمیزان تعادل وعدم آن انجام شده است که برخی از آنها عبارتند از:
هوشیار، حسن در مقاله یا تحت عنوان ارزیابی سلسله مراتب شهری در استان آذربایجان غربی طی سالهای 1335تا1385 به این نتیجه رسید که سلسله مراتب شهری استان آذربایجان غربی از لحاظ حد اختلاف طبقه ای و قانون رتبه و اندازه از نظام خاصی پیروی نمی کند و گسیختگی فاحشی را نشان می دهد که این به دلیل افزایش تعداد شهر های کوچک و افزایش جمعیت شهر نخست استان - ارومیه - می باشدوبرای » تمرکز زادیی از شهر ارومیه و خدمات رسانی به روستا ها و تقویت شهر های کوچک و میانی را پیشنهاد کرد.
زنگی آبادی صابری در مقاله ای تحت عنوان بررسی و تحلیل ساختار سلسله مراتب شهری ایران 75 - 85 به این نتیجه رسیدند که سلسله مراتب شهری ایران براساس مدل های نخست شهری تمرکز شهری در سال 1385 نسبت به سال 75 تعدیل یافته است. ولی بر اساس ضریب جیبی آنتروپی - رتبه و اندازه او ضاع نسبت به سال 75 بحرانی شده است و برای آن راه حل هایی چون تمرکز زدایی از شهر تهران و چند شهر بزرگ - تقویت مادر شهر ها و کلانشهر منطقه را پیشنهاد کرده است.
-هاشم داداش پوروجمشید مولوی درمقاله ای تحت عنوان بررسی وتحلیل ساختارسلسله مراتب شهری دراستان اردبیل به این نتیجه رسیدندسلسله مراتب شهری استان از یک نوع عدم تعادل رنج می برداین عدم تعادل ناشی ازتزریق بیش ازحد وبدون برنامه امکانات وخدمات شهری درشهرنخست - اردبیل - ،دورماندگی وانزوای شهرهای پرجمعیت مانند پارس آباد،تبدیل بسیاری ازمراکز کم جمعیت به شهر،مهاجرت بیش ازاندازه روستاییان به شهر اردبیل وغیره است.برای این عدم تعادل راحلهایی مانند :توجه به ارتباطات افقی شهرها به یکدیگر،تقویت وبهبودارتباطات حمل ونقل ودسترسی به شهرهای متوسط وکوچک،سیاست عدم تمرکزدرمرکزاستان وتقویت شهرهای میانی راپیشنهاد کرد.
-میرستار،صدرموسوی ومیرحیدر،طالب زاده درمقاله ای تحت عنوان تحلیل روندتحولات سلسله مراتب شهری دراستان آذربایجان شرقی طی دوره های1335تا1385 به این نتیجه رسیدند،الگوی پراکنش سکونتگاههای استان تصادفی و متمایل به منظم بوده است و جهت رسیدن به سلسله مراتب شهری و فضایی بهینه، رعایت عدالت در توزیع امکانات و خدمات و همچنین ایجادفرصتهای یکسان برای شهرهای استان ضرورت دارد.
-ضرابی،اصغر ورخشایی نسب،حمید رضا درمقاله ای تحت عنوان تحلیل روندتحولات سلسله مراتب شهری ایران طی سالهای1335تا1385نشان دادندکه، سلسله مراتب شهری کشور از حالت نیمه متعادل درسال1365 به حالت بحرانی درسال1385رسیده است وپیشنهاد دادندکه با فراهم نمودن تسهیلات اقتصادی و اجتماعی در شهرهای کوچک ومتوسط، میتوان سلسله مراتب شهریهینه را در ایران ایجاد نمود.
-رضایی ،مریم وتقوایی،مسعود - . - 1388درمقاله ای تحت عنوان تحلیل سلسله مراتب شهری استان ایلام با تاکیدبر شهرهای کوچک»به این نتیجه رسیدند که شبکه شهری استان ایلام همواره باعدم تعادل بسیاری روبرو است.وشهر ایلام به عنوان شهر نخست فاصله بیشتری با شهرهای بعدی دارد.همچنین تعداد شهرهای بسیارکوچک زیادتر می شود واین باعث عدم تعادل نظام شهری استان شده است.
