بخشی از مقاله
چکیده
بررسی تحولات جمعیتی در کشورهای حال توسعه نشان میدهد که جمعیت این کشور ها با نرخ رشد بالایی افزایش یافته و مشکلاتی را برای دولت ها بوجود آورده است. بررسی مطالعه رشد جمعیت و شهرنشینی در ایران، منعکس کننده این واقعیت است که روند رشد جمعیت شهری به سرعت در حال افزایش است و این افزایش متوجه شهرهای بزرگ است. در نتیجه باعث تمرکز جمعیت در این شهرها شده و به دنبال آن باعث برهم خوردن تعادل منطقه ای و ملی گردیده است.
هدف این تحقیق، شناخت و تعیین سطوح در سلسله مراتب شهری استان سیستان و بلوچستان با استفاده از روش مدل حد اختلاف طبقهای است. نتایج نشان می-دهد که وضعیت سلسله مراتب شهری در شبکه شهری استان متعادل نبوده است. بنابراین توزیع شهرستانهای استان سیستان و بلوچستان هماهنگ و منظم نبوده و گسیختگی فاحشی بین آنها دیده میشود، بطوریکه در سال 1385 بیش از 90.0 درصد از نقاط شهری در گروه جمعیتی رده اول قرار دارد که نشان دهنده عدم تعادل و تسلط شهر زاهدان - نخست شهری - بر شبکه شهری استان خواهد بود. نتایج بررسی ها در دو دوره آماری 1375 و 1385 نشان میدهد که این شکاف طبقاتی از %85.7 در سال 1375 به %90.0 درسال 1385 افزایش یافته 4.5 - درصد - که نشان دهنده حرکت به سوی عدم تعادل جمعیت بوده است.
-1 مقدمه
از دیرباز و در همهی تمدن ها، شهر یکی از مشخصترین نمود تکامل جوامع انسانی بوده است. با شروع انقلاب صنعتی و به دنبال آن گسترش شتابان شهرها، جوامع انسانی ساکن در آن ها با مشکلات فراوانی مواجه شده اند. از بارزترین این مشکلات، تمرکزگرایی شدید در یک یا چند شهر و گسیختگی نظام سلسله مراتب شهری در اکثر کشورها می باشد
در ایران بخش خدمات با درهم فروریختن فعالیت های مولد سنتی و درون جوش به شکل بارزی مسائل شهرنشینی و مهاجرت های بی رویه را شدت بخشیده است. عمدتاً ساخت فعالیت های خدماتی در خدمت فرهنگ مصرفی و شهرنشینی قرار گرفته، بنابراین بر اساس فشارهای ناشی از این گرایش های ساختاری، خدمات در ابعاد تولیدی و اشتغال زایی آن به شکل ویران کننده ای در چند شهر بزرگ متمرکز شده و از این طریق به افزایش تشدید محرومیتها در مناطق روستایی و شهرهای کوچک کمک کرده است
در نتیجه باعث تمرکز جمعیت در این شهرها شده و به دنبال آن باعث برهم خوردن تعادل ساختار جمعیتی منطقهای در سطح کشور گردیده و شبکه شهری ایران را به سوی بافت زنجیره ای گرایش داده و به جای آن که در مقیاس ناحیهای به پیوند استوار شهرها و شهرکها و روستاها اندیشه شود با تمرکز امور و فعالیت ها در پایتخت و شهر های بزرگ شکل یابی منطقی شبکه شهری کشور در سطح شهرستانی و یا ناحیه ای و بالاخره در مقیاس ملی به فراموشی سپرده شده است
از طرفی این تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ تعداد حاشیه نشینان را در کلان شهرها و شهرهای درجه 2 کشور از اصل جمعیت کشور بیشتر کرده است، بی هویتی، بی پناهی، شهرزدگی و ... موجب گسترش ناهنجاری های اقتصادی - اجتماعی- روانی و گسترش انواع مفاسد گردیده است.
اهمیت شبکه شهری در جغرافیای سیاسی و اقتصادی و به طور کلی پویش شهرنشینی یک منطقه به حدی است که نیاز به تاکیدی خاص در این زمینه نیست از آن جا که شبکه شهری، چه به مفهوم فضایی آن، یعنی نحوه استقرار و توزیع شهرهای مختلف - از نظر جمعیت و غیره - ، و چه براساس عملکرد پایه ای آن ها، حاصل و علت بسیاری از مسائل و پدیده های شهرنشینی معاصر است. لذا شناخت چگونگی این شبکه و تغییرات آن در یک منطقه می تواند روشنگر لااقل بخشی از این مسائل گردد
استان سیستان و بلوچستان بر اساس نتایج سرشماری سال 1385، دارای 8 نقطهی شهری با2405742 نفر جمعیت می باشد. به نظر می رسد با وجود داشتن چندین شهر متوسط با موقعیت مناسب اقتصادی از قاعده ی فوق مستثنی نبوده. شهر زاهدان به علت داشتن امکانات اجتماعی - فرهنگی، خدماتی- رفاهی و موقعیت مناسب اقتصادی، سیاسی و تاریخی سبب جذب جمعیت شده و به عنوان یک شهر مسلط در سطح استان عمل می نماید. در همین راستا، تحقیق حاضر درصدد آن است که به ارزیابی و تحلیل نظام سلسله مراتب شهری با استفاده از مدل حد اختلاف طبقه ای بپردازد.
-2 منطقه مورد مطالعه
استان سیستان و بلوچستان با وسعتی حدود 187502 کیلومتر مربع معادل 11/5 درصد مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و پهناورترین استان کشور می باشد - شکل - 1، این استان در بین 25 درجه و 3 دقیقه تا 31 درجه و 29 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 58 درجه و 49 دقیقه تا 63 درجه و 20 دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ، از نظر جمعیتی از کم تراکمترین استانهای کشور است.
استان سیستان و بلوچستان از دو منطقه سیستان و بلوچستان تشکیل میشود و از شمال به استان خراسان جنوبی، از از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان، از جنوب به دریای عمان و از مغرب به استانهای کرمان و هرمزگان محدود میشود.
شمال استان، برآمده از آبرفت های رودخانه هیرمند، که بزرگترین دریاچه آب شیرین جهان را در خویش جای داده است. کوه خواجه تنها پشته بلندی میباشد که در منطقه مسطح سیستان خود نمایی نموده و نزد اهالی از قداستی خاص برخوردار است. دشت سیستان که در گروه اقلیم بیابانی میانه قرار دارد، بارشی کمتر از 65 میلی متر را در سال دریافت میکند و میزان تبخیر در آن به بیش از 5000 میلی متر میرسد . این شرایط در مجموع باعث خشکی فیزیکی شدید محیط بوده و در سالهایی که میزان ورودی آب رودخانه هیرمند کاهش می یابد، خشکسالیهای مخرب توسعه پیدا میکند. شریان حیاتی منطقه یعنی هیرمند نوسانات سالیانه قابل ملاحظهای را نشان میدهد. وزش بادهای 120 روزه که از اواخر بهار تا پایان تابستان میوزد در تشدید نیاز و خشکی محیط موثر است.
جنوب استان که وسعت متنوع اش را با دریای عمان گره زدهاست. این وادی دارای طبیعتی کوهستانی میباشد. مناطق جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره گیری از بادهای موسمی اقلیم متفاوتی دارند. بالا بودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از مشخصههای اساسی اقلیم منطقه است. با توجه به پایین بودن بارش و عدم وجود منابع برفی کوهستانی اکثر جریانات رودخانهای، موقتی و فصلی بوده و در بخش وسیعی از استان منابع محدود آبهای زیر زمینی تنها امکانات تأمین آب بشمار میآیند.
وجود مخروط آتشفشانی تفتان با 3941 متر ارتفاع در شمال بلوچستان مرکزی، شرایط اقلیمی متنوع و جالبی را فراهم آوردهاست . - 1 - با توجه به دوره آماری 1359 - 1375 میانگین بارش سالیانه استان 139/8 میلی متر و میانگین دمای سالیانه 22/6 درجه سانتی گراد، میباشد . - 2 - بر اساس آخرین تقسیمات کشوری استان دارای 14 شهرستان، 36 شهر ،40 بخش، 102 دهستان و حدود 5634 آبادی میباشد.
استان سیستان و بلوچستان به دلایل مهمی چون هم مرز بودن با کشورهای فقیری همچون افغانستان و پاکستان و مهاجرت، مسأیل قومی و قبیله ای و ... با مشکلات بسیار زیادی دست و پنجه نرم می کند. این مقاله با توجه به مدل های»حد اختلاف طبقه ای« و بر اساس آمار جمعیتی سال 1375 و 1385مبادرت به تبیین و تحلیل سلسله مراتب شهری استان سیستان و بلوچستان بر اساس متغیر جمعیتی می نماید.
شکل -1 منطقه مورد مطالعه
-3 مبانی نظری تحقیق
-1-3 شبکهی شهری
شبکهی شهری بر مجموعه ای از شهرها اطلاق می شود که در ناحیه و یا در محدوده ی جغرافیایی مانند حلقه های به هم پیوسته نشر یافته و به علت رشد ناهماهنگ، پرتوافشانی متفاوتی روی ناحیه دارند. هر قدر کشورها و نواحی جغرافیایی از رشد اقتصادی برتر بهره مند باشند، به همان اندازه بافت منظمی از شبکهی شهری دارند و وظایف را از واحدهای بزرگ تر شهری تا کوچک ترین مراکز تجمع انسانی با نظم خاصی انتقال می دهند، در صورتی که در کشورهای روبه رشد، ناهمگونی روابط اجتماعی و تولیدی بر بافت منظم شبکه ی شهری نخواهد انجامید - فرید، . - 481 :1375 بنابراین شبکهی شهری عبارت است از ارتباط متقابل مراکز شهری و نظام مبادله ای که بین شهرها در رابطه با عملکرد تخصصی آن ها به وجود می آید.
