بخشی از مقاله
چکیده
صمد بهرنگی نویسندهاي متعهد، انساندوست و مردمگرا بود. او ادبیات را نه ابزار نان خوردن، جایزه گرفتن و مطرح شدن که به عنوان ابزاري سیاسی – ایدئولوژي بکار می گرفت تا بدان وسیله با خرافات، فقر، تبعیض و استثمار به مبارزه برخیزد. کار بزرگی که صمد بهرنگی انجام داد، بکارگیري عناصر بومی و داستان هاي فولکلوریک براي تشریح تفکرات و آرمان هاي مارکسیستی و بسط و گسترش فرهنگ مبارزه در میان مردم عامی– به ویژه کودکان و نوجوانان- بود. او نویسنده اي بود که مارکسیسم را به زبانی عامیانه و در فرم و شکل داستانی به مردم یاد می داد و مخاطبان او به طور عمده، فقرا و پابرهنگان بودند که در سر اندیشه آزادي و برابري می پروراندند. جاي جاي آثار داستانی صمد بهرنگی مملوء از آموزه هاي عدالتخواهانه مارکسیستی است که در این مقاله تمامی آنها را مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد.
کلیدواژهها: جهان بینی، مارکسیسم، ادبیات داستانی، کودك و نوجوان و صمد بهرنگی
مقدمه: مارکسیسم:
از زمان طرح آشکار اندیشههاي مارکسیستی در ایران، بیش از هفتاد سال میگذرد. جریان تفکر مارکسیستی در ایران یکی از جریانهاي پرنفوذ، هماز نظر کمی و هم از نظر کیفی، بوده است. این جریان به تدریج خود را در قالب دو حزب «کمونیست« و »توده« در ایران ظاهر ساخت. حزب توده به منزله ثمرة نهایی مارکسیسم ایرانی، اهمیت و تأثیر آشکاري در تاریخ معاصر ایران داشته است. در یکی از پژوهشهاي معاصر که مربوط به تاریخ حزب توده است، در مورد جایگاه این حزب چنین نگاشته شده است:
در طول تاریخ مارکسیسم ایرانی، حزب توده ایران، مهمترین، متشکلترین و معتبرترین سخنگو و نمایندة این جریان سیاسی فرهنگی - جریان چپ مارکسیسم - محسوب شده است. حزب توده، که به عنوان وارث سوسیال دموکراسی عهد مشروطه و سپس «حزب کمونسیت ایران«، در مهرماه سال 1320 پایهگذاري شده، در سالهاي پس از جنگ جهانی دوم، که اتحاد شوروي در صحنه بینالمللی حضور خود را به عنوان یک »ابر قدرت« اعلام داشت، توانست به سرعت به عنوان یک حزب منسجم در صحنه سیاست و فرهنگ ایران حضور یابد و در کشمکش با جریانهاي وابسته به بریتانیا و امریکا تصویري پرآشوب از این دوران تاریخی را رقم زند.
حزب توده و به تبع آن تفکر مارکسیستی، همواره حتی پس از خروج از صحنه سیاسی ایران در کودتاي 28 مرداد 1332 به مثابه یک جریان فکري به موجودیت خود ادامه میداد و میتوان گفت در تکوین فرهنگ و تفکر ایرانی در دهههاي اخیر تأثیر داشته، و در فرهنگ ایرانی مؤثر بوده است.»مارکسیسم در ایران از دو رویه و جنبه سیاسی و فرهنگی بهره میجست. چهرة سیاسی آن عهدهدار تأثیر در هرم قدرت و هدایت قدرت و نهادهاي سیاسی در جهت اهداف خاص خود بود؛ رویه فرهنگی جریان چپ نیز به دنبال طرح و القاي دیدگاههاي نظري و فلسفی مارکسیسم در میان مردم بود.« - مسعود، 1389، - 48
صمد بهرنگی
صمد در دوم تیرماه 1318 در کوچه اسکوییلرازمحله چرنداب تبریز متولّد شد. چندي پس از تولّد، خانوادة او به کوچه جمالآباد که در همان محله واقع است نقل مکان کنندمی و پس از مدتی سکونت در آنجا به محله لکلر میروند. صمد سه سال نخست دوران ابتدایی را در مدرسه پانزده بهمن گذراند و پایهس هاي چهارم، پنجم و ششم را در مدرسه جاوید مشغول به یادگیري شد. او در سال 1331 وارد دبیرستان تربیت شد. صمد در خرداد سال 1336 دورة دو سالهيدانشسراي مقدماتی را به پایان رساند و در مهر ماه به عنوان آموزگار به سوي روستاهاي آذرشهر، ممقان، قدجهان، گوگان و آخیرجان رفت. او به مدت یازده سال یعنی تا روز مرگش در روستاها آموزگار بود. صمد در سال 1337 وارد دانشکدةادبیات دانشگاه تبریز میس شود و در رشته زبان و ادبیات انگلیسی دورة شبانه مشغول به تحصیل میشود.
مرگ زودرس صمد در سال 1347در سنّ 29سالگی اتّفاق افتاد که به طور مرموزي در رودخانه ارس در مرز ایران و روسیه غرق شد.1بهرنگی عمده آثار داستانی خود را براي کودکان نوشت که شامل بیست و سه داستان کوتاه میباشد و همچنین مجموعه مقالات وکتابهایی دربارة مسائل تربیتی و فرهنگ عامه و ترجمه داستانهایی از ادبیات داستانی ترکیه انتشار داد. »نثر صمد بهرنگی گفتاري و ابتدایی است، بی هیچ گونه آرایش لفظی و کلامی؛ زبانی که تنها به انتقال محتواي داستانی خود اکتفا میکند، بی آنکه هیچ ویژگی خاصی داشته باشد.« - میرصادقی، 291، - 1376صمد تربیت یافته فضاي روستایی است. در آنجا رشد کرده و بالیده است. طبیعی است که فضاي بسیاري از قصههاي او حال و هواي روستا را داشته باشد.
تا آنجا که در رده نویسندگان ادبیات روستایی قرار میس گیرد. با تمامی نشانه ها و حال و هواهاي سنتی خاص روستا.صمد» معلّم آگاه روستا که بر نسلی از روشنفکران تأثیر گذاشت، خیلی جوان بود که به جمعآوري افسانههاي آذربایجان و چاپ داستانها و مقالههاي خود در زمینه دردشناسی آموزش و پرورش در ایران پرداخت.« - میرعابدینی، 1377، - 545بهرنگی متناسب با موقعیت مخاطبهاي خود- که کودکان و نوجوانان است- از ابتداییترین مثالها براي نشان دادن تضادهاي طبقاتی استفاده میکند. او تا جایی پیش میرود که گویدمی ثروتمندان حق ندارند قصهس هاي مرا بخوانند.بهرنگی را باید یکی از بنیانگذاران ادبیات کودك و نوجوان دانست و تأثیر او بر نویسندگانی چون درویشیان را نمیتوان نادیده گرفت.
نگرش صمد به طور اساسی رئالیستی، متوجه لایههاي پایینی جامعه و گریزان از اخلاقیات انتزاعی و بی پرو پاي طبقه متوسط شهري است.رمانیقه از قهرمانان قصههاي او افتخار کندمی که پدرش ملقّب به عسگر قاچاقچی بوده است و در درگیري با امنیهها کشته شده است. - پسرك لبوفروش - دزدي النّفسهفی تقبیح نمیس شود دیدگاهی »سن فرانسیسی2« نسبت به فقر ندارد، دشمن فقر است و هرگز به تقدیس آن برنمیخیزد.»در صمد فقر مائوئیست3، آزادگی عرفاي ایرانی، رندي حافظ، طنز عبید، صداقت دست نخورده روستایی، انقلابیگري سوسیالیستی، زندگی بومی، روحیه تغییر امپرسیونیستی و نفی آنارشیسم در هم آمیخته است.« - سرکوهی، 1370، - 75
کنش جمعی
صمد در داستانهایش ایجاد حکومت سوسیالیستی را طالب است. در قلمرو بروز بارقههایی از این نوع جهانبینی، یکی از موضوعات اعتقاد به پیشبرد کارها بر اساس کنش جمعی است. در داستان کوراوغلی و کچل حمزه، اولدوزها، کچل کفترباز حتّی ماهی سیاه کوچولو،اساس» روایت بر پیوستن فردیتها به جمعیهاست. متّصل شدن جویبارهاي منفرد و گرفتار آمده در موقعیتهاي ناسازگار به رودخانه یا دریاي جماعت و رسیدن به جامعه آرمانی.« - شیري،1386 ، - 98 صمد نویسندهاي متعهد و انساندوست و مردمگرا بود او »چهرة حیرتانگیز تعهد بود. تعهدي که به حق میباید با مضاف غول و هیولا توصیف شود.چرا که هیچ چیز در هیچ دور و زمانهاي همچون تعهد روشنفکران و هنرمندان جامعه خوفانگیز و آسایش بر همزن و خانهخرابکن کژيها و کاستیهانیست. چرا که تعهد اژدهایی است که گرانبهاترین گنج عالم را پاس دارد:می گنجی که نامش آزادي و حقّحیات ملّتها است.« - شاملو، 1357، - 23
نگرش دو قطبی :
صمد نگرش دو قطبی به جهان دارد. او پدیده ها را نیک و فراتر یا پست و فروتر میداند و این دو قطب ناهمسان را در نبردي همیشگی میپندارد. دنیاي قصه صمد دو رنگ بیشتر ندارد: سیاه و سفید و شخصیتس هایش یا خوب هستند و یا بد. حد وسطی در میان نیست. به گونهاي که در آثار او نمیتوان شخصیتهایی را یافت که نیکی و بدي را با هم داشته باشند.
