بخشی از مقاله
چکیده
با گذشت زمان شاهد آن هستیم که کشاورزی پایدار بیش از پیش توجه صاحبنظران علوم کشاورزی را به خود معطوف کرده است. علیرغم ایدهپردازی کارشناسان کشاورزی در این موضوع، شاهد آن هستیم که این مهم تحقق پیدا نکرده است. لذا استفاده از اسلوبی جامعنگر محسوس است. دین اسلام که به جزئیترین جنبههای زندگی انسان توجهی خاص داشته، در این موضوع نیز خط و مشیهایی را مشخص کرده است.
پژوهش حاضر با بررسی آیات قرآن کریم و متون روائی اسلامی به توضیح و تبیین اصول و مبانی اکولوژیک کشاورزی پایدار در اسلام می پردازد . از آنجایی که مدیریت اکوسیستم های زراعی در راستای حفاظت آب، خاک، انرژی و منابع طبیعی از اهداف پایداری در کشاورزی محسوب می شود، اجرا، پیگیری و استقامت در اجرای اصول و مبانی اسلامی را یکی از راهکارهای رسیدن به کشاورزی پایدار معرفی میکند. آموزش احکام مرتبط با آب، خاک و گیاه بر پایه آموزههای ناب اسلامی یکی دیگر از راهکارهایی است که موجب بهرهبرداری مطلوب از کشاورزی شده، حفاظت و بهبود منابع طبیعی که به عنوان ضروریات پایداری در کشاورزی است را موجب خواهد شد.
-1 مقدمه
کشاورزی از نخستین موضوعاتی است که اندیشمندان علم توسعه اقتصادی به آن توجه داشتهاند. گرچه امروزه صنعت، پیشرفت فناوری و همینطور دانش بر بودن فعالیتهای اقتصادی نگرش خاص و مطلق به بخش کشاورزی را کنار نهاده است، اما برای کشورهایی که در میانه راه توسعه اقتصادی قرار دارند، هنوز کشاورزی نیازمند توجه عنایت خاصی است - نظامیوند چگینی، . - 1377 در حال حاضر مهمترین موضوع مورد بحث در توسعه کشاورزی، تاکید بر کشاورزی پایدار است.
به همین دلیل در چند دهه اخیر نگرش جدیدی در رابطه با بهره گیری پایدار از منابع شکل گرفته است. مبانی چنین دیدگاههایی بر اصول زیست محیطی، درک روابط پیچیده زیست شناختی و بهره گیری از فناوریهای بوم سازگار از یک طرف و هماهنگی با فرهنگ های جوامع از طرف دیگر متکی می باشد. لذا، این دیدگاهها تمامی جنبه های فنی، اقتصادی و اجتماعی را دربر میگیرند. بدین ترتیب، بهره برداری پایدار از منابع و توسعه پایدار کشاورزی که امروزه در قالب کشاورزی پایدار مطرح است، بر نگرش جامع نگر و همه جانبه متکی است و باید از تمام جنبه های بیرونی و درونی آگاهی یافت - مشفق و همکار، . - 1383
قرآن کتاب هدایت بشر به سوی حق تعالی است که در راستای اهداف هدایتی از شیوه های گوناگونی چون اشاره های علمی استفاده کرده است. بیش از هزار آیه از این کتاب انسان ساز، به مطالبی علمی اشاره دارد به عنوان اعجاز علمی قرآن به شمار می رود. بشر از چهارده قرن پیش به اهمیت و جایگاه منابع طبیعی در زندگی توجه داده شده و به کشاورزی تشویق و از فساد نهی شده است.
از آنجایی که کشاورزی از منابع اصلی تغذیه انسان به شمار می رود، مورد تاکید بسیاری در اسلام قرار گرفته است چراکه پیشرفت کشاورزی پایه مهمی در استقلال اقتصادی و بلکه سیاسی جامعه خواهد بود. در مقاله حاضر، کشاورزی پایدار در بخش 2 تعریف میشود. فضیلت کشاورزی در اسلام در بخش 3 بحث خواهد شد. در بخش 4، به جایگاه کشاورزی در قرآن پرداخته می شود. دو عنصر اصلی در کشاورزی یعنی آب و خاک در بخش های 5 و 6 مورد بررسی قرار می گیرند. در بخش های 7 و 8، دو پیشنهاد برای دستیابی به کشاورزی پایدار بحث خواهد شد.
-2 تعریف کشاورزی پایدار
تا کنون تعاریف بسیار متعددی توسط دانشمندان مختلف برای کشاورزی پایدار ارائه شده است ولی بطور خلاصه می توان کشاورزی پایدار را چنین تعریف کرد: نوعی سیستم کشاورزی که در آن با بکاربردن حداقل نهاده ها و عوامل مصنوعی و شیمیایی خارجی بتوان عملکرد مطلوب بدست آورد بهنحوی که حداقل تاثیر سوء بر روی محیط زیست گذاشته شود. انجمن علوم کشاورزی امریکا نیز در سال 1988 تعریفی را برای کشاورزی پایدار ارائه کرده است که کاربرد زیادی دارد. بر طبق این تعریف کشاورزی پایدار در دراز مدت کیفیت محیط و منایع طبیعی را ارتقاء می دهد، غذا و پوشاک انسان را تامین می کند، از نظر اقتصادی پویاست و همچنین کیفیت زندگی کشاورز و کل جامعه را افزایش می دهد. در واقع یک سیستم پایدار کشاورزی می بایست از نظر اکولوژیک مطلوب، از نظر اقتصادی سودمند و از نظر اجتماعی مورد قبول باشد - حاج سید هادی، . - 1390
-3 فضیلت کشاورزی در اسلام
بر پایه برخی از روایات چون آدم ابوالبشر را خداوند از بهشت راند و پا به عرصه زمین نهاد و احساس گرسنگی کرد، جبرائیل از آسمان فرود آمد و کشاورزی و درختکاری را بدو آموخت و این روش را پیامبران پس از وی یکی پس از دیگری برگزیدند به همان سان که کشاورزی را از مهمترین شغل های مردم در طول تاریخ بوده استدر. روزگار اعراب جاهلی با توجّه به دشوار بودن کشاورزی در بسیاری از مناطق عربستان به دلیل بدی آب و هوای آن و ناآگاهی آنان از فنون و دانش کشاورزی و انبارش باران و استخراج آب های زیرزمینی و آبیاری و نبود قانونی که امنیّت را فراروی کشاورزان نهد و ضمانتی برای برداشت محصولات آنان به شمار آید، کشاورزی رونق نداشت و در پایین ترین مرتبه ممکن خود قرار گرفته بود.
با فراز آمدن خورشید مهرگستر اسلام، پیامبر اسلام - ص - هماره بر اهمیّت کشاورزی پای فشرد و منزلت کشاورزان را به مردم نمایاند و امامان معصوم - علیهم السلام - این راه را به فرجام رساندند و با تعبیرهایی رسا و بی مانند ارزش کشاورزی را برای شاگردان و مردم باز گفتندو این گهر گفته ها انقلابی عظیم در شیوه ها، کمیّت و کیفیت کشاورزی در جهان اسلام پدید آورد که شهره شد و همه آنان که از سر انصاف تاریخ تمدّن اسلامی را هر چند گذرا نگاشته اند دست کم بدان اشاره کرده اند.
سخنان معصومین - علیهم السلام - در این باره بسی روشن و استوار است و به لحاظ سند و متن به گونه ای است که شماری از بزرگ ترین فقیهان شیعه آن ها را گزارش و بر پایه آن ها فتوا داده اند؛ به عنوان نمونه فقیه محقّق قرن معاصر در کتاب ارزنده العروه الوثقی که ده ها تن از فقها و مراجع بزرگ تقلید بر این اثر ارجمند حاشیه نوشته اند ضمن توضیح احتمال استحباب »مزارعه« می نویسد: ...» به خاطر دلایل استحباب کشاورزی ... در روایت واسطی آمده است که از امام صادق - ع - در باره کشاورزی پرسیدم، حضرت فرمود: کشاورزان گنج های خدا در زمین اند و در میان اعمال هیچ عملی محبوب تر از آن نزد خدا نیست و همه پیامبرانی را که خداوند مبعوث کرد کشاورز بودند بجز ادریس که او خیّاط بود. و در روایتی دیگر امام صادق - ع - می فرماید: کشاورزان گنجینه های آدمیان اند.
آنان - دانه - پاکیزه ای می کارند که خداوند آن را از زمین بیرون می آورد و آنان روز قیامت والاترین مقام را دارند و از نزدیک ترین منزلت - نزد خداوند متعال - برخوردارند و آنان با عنوان - مبارک - خوانده می شوند.« و در روایتی دیگر آن حضرت می فرماید: از پیامبر - ص - پرسیدند بهترین عمل کدام است؟ در پاسخ فرمود: زراعتی است که کشاورز آن را بکارد و آن را شایسته بدارد و به روز برداشت سهم فقیران را از آن بدهد ... و نیز از آن حضرت نقل کردند که کشاورزی بزرگ ترین کیمیا است.
و نیز فرمود: خداوند روزی پیامبرانش را در کشاورزی و شیر دوشی - چوپانی - مقدّر کرد. و نیز مردی می گوید بدان حضرت عرض کردم: فدایت شوم شنیده ام گروهی می گویند کشاورزی مکروه است آن حضرت پاسخ داد: کشاورزی کنید ... همانا سوگند به خدا مردم هیچ کاری حلال تر و پاکیزه تر از کشاورزی انجام نمی دهند.« از سخن آیه ا.. حکیم و آیهخوییا.. استفاده می شود که کشاورزی از مصادیق - برّ و تقوا - و محبوب و مرغوب نزد شارع مقدّس
است و از این روی چون - مزارعه - مقدمه ای برای کشاورزی به شمار می آید، آن نیز مستحب است. شمار دیگری از فقها نیز در مقدمه باب - مزارعه - به این روایات اشاره کرده و مهر تایید بر آن زده اند و به تفصیل در باره احکام و حقوق کسی که زمین کشاورزی خود را به دیگری می سپارد تا او در آنکشاورزی کند و سهمی معیّن از محصول را بردارد، سخن گفته اند و این همه نشان می دهد از نگاه آنان کشاورزی در روایات بسی اهمیّت دارد - حسینی، . - 1379
