بخشی از مقاله
بررسی نقشهاي جنسیتی در داستانهاي صمد بهرنگی
چکیده
صمد بهرنگی، از نویسندگان داستان هاي کـودك پـیش از انقـلاب اسـت کـه از آثـار او میتوان ماهی سیاه کوچولو، یک هلو و هـزار هلـو، الـدوزو کـلاغ هـا، الـدوز و عروسـک سخنگو، کوراوغلو کچـل حمـزه، 24 سـاعت در خـواب و بیـداري، پـسرك لبـو فـروش، افسانههاي محبت و تلخون را نام برد.
جامعه شناسی ادبیات که در کشور ما، هنوز چندان شناخته شده نیست ، بررسـی متـون ادبی از دیدگاه جامعهشناختی است. جنسیت به عنوان یکی از مقولههاي جامعهشناسـی، در قصه هاي کودکان، موضوع بحث این مقالـه اسـت. تربیـت کودکـان بـه عنـوان نـسل آیندهي جامعه، به معناي سمت و سـو دادن فـرداي آن جامعـه اسـت. کـودك از طریـق مطالعهي کتابهاي داستانی، دامنهي لغات خود را گسترش میدهـد و روابـط اجتمـاعی را فرا میگیرد . بنابراین نحوهي معرفی نقشهاي زن و مرد در این کتـابهـا، از اهمیـت خاصی برخوردار است؛براي اینکه کودك از طریق مطالعهي این کتـابهـا تفـاوت اعمـال مربوط به جنس خود را میآموزد و نحوه ي رفتار در بزرگـسالی را تمـرین مـی کنـد. در این مقاله، سعی شده است به مقوله ي جنسیت در آثار داستانی صمد بهرنگـی پرداختـه شود. شخصیت هاي داستانهاي او از کدام جنساند و ویژگیهاي هر کدام چگونه اسـت ؟ مقالهي حاضر سـعی دارد تـا روشـن سـازد صـمد بهررنگـی در آثـار داسـتانیاش ، چـه
764
الگوهایی از نقش هاي زنان و مردان در جامعهي خـود ارائـه داده و بـه نحـوهي معرفـی و تأثیراتی را که بر زندگی آیندهي کودکان دارد، تحلیل کند.
واژگان کلیدي: جامعه شناسی ادبیات، جنسیت،داستان هاي کودك، صمد بهرنگی.
مقدمه
موضوع نقشهاي جنسیتی یکی از موضوعاتی است که در دهههاي اخیر ذهن عالمان علوم اجتماعی به آن معطوف گردیده است. حال ممکن است این سوال در ذهن خوانندگان بوجود بیاید که چنین موضوع تخصصی جامعهشناسیاي چگونه از یک پژوهش ادبی سر در آورده است . در پاسخ به این پرسش ابتدا باید به تشریح و توضیح تأثیر ادبیات بر روح و ذهن آدمی پرداخت. که در متن مقاله به آن پرداختهایم. سپس باید یادآور شد که انسان، موجودي اجتماعی است و ادبیات، زادهي آدمی. بسیاري از نویسندگان و شاعران، آثار خود را تحت تأثیر محیط اجتماعی که در آن زندگی میکرده و میکنند، بهوجود آوردهاند. علاوه بر آن، بسیاري از مواردي را که لازمهي زندگی انسان در جامعه است، به طور مستقیم یا غیر مستقیم در اثار خود بیان کردهاند. پدیدآورندگان ادبیات کودك نیز از این امر مستثنی نیستند. با این تفاوت که ادبیات کودك، ادبیاتی است زیرساختی و آموزشی؛ چراکه فرداي هر جامعهاي را کودکان آن جامعه در دست خواهند داشت. پس بهوجود آوردن ادبیاتی غنی و سالم براي پرورش کودکانی سالم، ضروري است. تشکیل یا القاي نقشهاي جنسی از اولین روزهاي زندگی کودك آغاز میشود. رفتار بزرگسالان بسته به جنس کودك متفاوت است. این تفاوت در نحوهي برخورد با نوزادان دختر و نوزادان پسر آشکار میشود و در این مورد زمینههاي فرهنگی و اجتماعی، مانند آداب و رسوم، سطح تربیتی و تحصیلی والدین و شغل آنها مؤثر است. پس از آن و در سطح کلانتر انتظار جامعه از دختر و پسر باعث شده است که برخی از ویژگیها در زن و مرد آن جامعه بهوجود آمده یا نمود بیشتري پیدا کنند. مثلا پسرها بیشتر از دختران سلطهگر، خودبین، فعال، ماجراجو و کنجکاو باشند و در عوض دختران یاد بگیرند که ترسپذیر، مستعد اضطراب، محتاط و وابسته به دیگران بارآیند.
765
فرهنگهاي جوامع مختلف باعث بوجود آمدن الگوها و نقشهاي متفاوت در افراد آن جامعه میشود. نویسندهي یک اثر به خوبی میتواند منتقل کنندهي الگوهاي ذهنی خود و جامعهاي که در آن پرورش یافته، باشد. بسته به خلاقیت و استعداد یک نویسنده، او میتواند از استعدادها و ظرفیتهاي یک زبان در القاي نقشهاي جنسیتی جامعهي خویش، استفاده کرده، با ارائهي رفتارهاي اشخاص، نمادها و تصاویر، ویژگیهاي هر جنس را از دیدگاه خود بیان کند. اهمیت این موضوع زمانی آشکار میشود که به تأثیر داستانها بر ذهن، شخصیت و روند اجتماعی شدن کودکان پی ببریم. به همین منظور توجه ما به سمت ادبیات کودك و پدیدآورندگان این آثار معطوف شد. یکی از ماندگارترین شخصیت-هاي فعال در زمینهي ادبیات کودك و مسایل تربیتی ایران، صمد بهرنگی نویسنده و صاحب نظر آذربایجانی است. در این مقاله به بررسی الگوها و نقشهاي جنسیتی معرفی شده در آثار این نویسندهي بزرگ ایرانی میپردازیم.
صمد بهرنگی: زندگی و آثار
صمد بهرنگی در تیرماه 1318 در محلهي چرنداب شهر تبریز در خانوادهاي فقیر به دنیا آمد. پدرش زهتاب بود. پس از تحصیلات ابتدایی و دبیرستان در مهر 1334 به دانشسراي مقدماتی پسران تبریز رفت که در خرداد 1336 از آنجا فارغالتحصیل شد. از مهر همان سال آموزگار شد و 11 سال به تدریس در روستاهاي دور افتاده و محروم آذربایجان پرداخت. در مهر 1337 براي ادامهتحصیل در رشتهي زبان و ادبیات انگلیسی به دورهي شبانهي دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز رفت و همزمان با آموزگاري، تحصیلش را تا خرداد 1341 و دریافت گواهینامهي پایان تحصیلات ادامه داد. سر انجام در سال 1347 به طرز مشکوکی در گذشت (جسد او را در ردوخانهي ارس یافتند).
نوشته هاي بهرنگی را می توان به چهـار بخـش قـصه هـا، مـسائل تربیتـی و اجتمـاعی، فرهنگ عامیانه، و شعر و ترجمه ها تقسیم کرد .
الف) قصهها: تعداد داستانهایی که صمد بهرنگی براي کودکان نوشـت،جمعـاً 14 اثـر را شامل می شود :
افسانه محبت_الدوز و عروسک سخنگو_الدوز و کلاغها 24_ساعت در خواب بیـداري _ پسرك لبو فروش_پیرزن و جوجه طلایی اش_تلخـون_دو گربـه روي دیـوار_سرگذشـت
766
دانه ي برف_سرگذشت دومرول دیوانه سر _کچل کفترباز_کوراوغلو و کچل حمزه_ماهی سیاه کوچولو_ یک هلو و هزار هلو علاوه بر آن بهرنگی، به بازنویسی 16 اثر نیز دست زد :
آدي و بودي _بز ریش سفید_به دنبال فلک_قصه آه_گرگ و گوسفند _ موش گرسـنه بهرنگی در کنار نگارش کتابهایی براي کودکان و نوجوانان به تألیف، ترجمه و گـردآوري آثار مختلفی هم پرداخت. از جمله »پاره پارهها« که گـردآوري بـود و بـه سـال 1341 بـه نگارش درآمد. صمد به سبب نگارش این کتاب، به ساواك احضار شد و چندي بعد هـم او را از خدمت منفصل کردند .
ب) مسائل تربیتی و اجتماعی آذربایجان در نهضت مشروطیت ایران_الفباي فارسی براي کودکان آذربایجـان _انـشا و
نامه نگـاري بـراي کـلاسهـاي دوم و سـوم دبـستان_شـش مقالـه در بـارهي شـناخت و تاریخ_کند و کاو در مسائل تربیتی ایران_مجموعه مقالهها.
ج)فرهنگ عامیانه و شعر :
افسانههاي آذربایجان_ پاره پاره (مجموعه شعر از چند شاعر) _تاپما جالار، قوشما جالار(مثلها و چیستانها) _نامه هاي صمد بهرنگی، اسد بهرنگی.
د) ترجمهها خرابکار (قصههایی از چند نویسنده ترك زبان)_دفتر اشعار معاصر، از چند شاعر فارسی
زبان_کلاغ سیاهه، مامین سیبیریاك_ما الاغها/ عزیز نسین.
در طول سالهاي دههي پنجاه و کمی پیش و پس آن » صمدبهرنگی« سرشناسترین نویسندهي ادبیات داستانی کودك و نوجوان ایران بود. صرف نظر از خلاقیت و توان فردي او، چندین عامل در شهرت او تأثیر داشت. در درجهي نخست، وابستگی او به جریان سیاسی و مارکسیستی است که در آن سالها فعالیت گستردهاي در حوزهي فرهنگ و هنر داشتند. این جریان سیاسی تلاش فراوان و تأثیرگذاري در معرفی او به عنوان یک نویسندهي توانا داشت. نقدهاي فراوان و چاپ آثار او، از جمله اقدامات آنها در معرفی او محسوب میشود. دلیل دیگر مرگ او در اوایل شهریور48بود. برخی جریانات سیاسی،
تلاش فراوانی داشتند تا مرگ صمد را نوعی قتل سیاسی جلوه دهند که البته بی ربط هم نمینماید.
البته اندیشههاي مارکسیستی در بسیاري از داستانهاي او رنگ و بویی بسیار دارد. به تصویر کشیدن زندگی مردم فقیري که حق آنها توسط ثروتمندان گرفته شده. زندگی انسانهاي بدبخت که سعادت و خوشبختی طبقهي مرفه جامعه حتی براي آنها غیر قابل تصور است و نشان دادن زندگی کودکان طبقهي فرودست و واقعیت تلخ و منجلابی که گاهی راه گریز از آن برایشان وجود ندارد.
نقشهاي جنسیتی
جامعه پذیري و هویت جنسی
اجتماعی شدن جریانی است که به وسیلهي آن، کودکان یاد میگیرند که در جامعهي خود و با دیگران چگونه زندگی نموده و رفتارهاي مورد تأیید دیگران را بیاموزند. والدین و اطرافیان معمولا اعمال متناسب و یا نامتناسب کودك را به او گوشزد نموده و یا بهگونهاي آنها را یادآور میشوند. در نتیجه کودك به تدریج بزرگ میشود، رفتارهاي مناسبی را که والدین و جامعه برایش تعیین کردهاند، میپذیرد، با آنها خومیگیرد و در تمام زندگی آنها را حفظ میکند.
هویت جنسی، یکی از بنیادى ترین بخش هاى هویت یک فرد به مثابه موجودى انسانی است. به احساس زنانگی یا مردانگی هر فرد از خودش، هویت جنسی گفته میشود. به عبارت دیگر، اعتقاد درونی شخص به این مسئله که او فردي مونث است یا مذکر. هویت جنسی تفاوت در ژنتیک و داشتن هورمونهاي زنانه یا مردانه نیست؛ بلکه تصور هر فرد از جنسیت مذکر یا مونث بودن خود است که بر اثر جامعهپذیري و درك و دریافت ویژگی-هاي مربوط به جنس خودبه دست میآید.
نقش جنسیتی چیست؟
به مجموعهي صفاتی که افراد یک جامعه براي شخصیتهاي مرد و زن خود متصور میشوند نقش جنسیتی میگویند. نقش جنسیتی جنبهي ذهنی دارد و وابسته به نگرش جامعه یعنی انتظارات جامعه از مردان و زنان میباشد. از این رو نقش جنسیتی را میتوان با شاخصهایی همچون اختصاص دادن پارهاي از وظایف و کارهاي خانگی یا اجتماعی به
768
یکی از دو جنس (مثلا اختصاص خانهداري و تربیت فرزندان به زنان و اختصاص نانآوري و رهبري سیاسی به مردان) و نیز انتظار پارهاي ویژگیهاي شخصیتی و رفتاري متفاوت از هردو جنس(مانند انتظار روحیه و رفتار عاطفی از زنان و انتظار سلطهجویی و حسابگري از مردان) تعریف کرد(بستان، .(1385 کودکان شکلگیري این عقاید را در سالهاي اولیهي زندگی آغاز نموده و الگوهاي نقش جنسی خود را در تمام زندگی ثابت نگه می-دارند. با وجود اینکه تفاوتهاي جنسی ناشی از هورمونها و عوامل زیستشناختی است اما شکلگیري آنها در نوع انسان در اثر محیط اجتماعی است. یعنی جامعه است که این تفاوتها را در افراد ظاهر میکند. این امر توسط اولین افراد و عوامل در ارتباط با کودك انجام میپذیرد، که والدین مهمترین آنهاست. پس از آن دوستان و همسالان کودك، مدرسه، تلویزیون، کتابها و نشریات مهمترین عوامل شکلدهنده و تأثیرگذار بر هویت جنسی کودکان هستند.
فرهنگ هر جامعه شکلدهندهي انتظارات آن جامعه از افراد خویش است. والدین با توجه به زمینههاي فرهنگی و اجتماعی خویش به تربیت و قایل شدن تفاوت میان فرزندان دختر و پسر خویش میپردازند. بوجود آمدن تفاوت در نقشهاي جنسیتی در افراد یک جامعه تا به آنجا قابل پذیرش است که منجر به پایمال شدن حق، خوارشدن و کنار زدن یکی از دو جنس در جامعه نشود.
تأثیر قصه بر کودکان
کتاب ها با ارائهي نقشها در قالب قصه به کمک کودکان میآیند و قالبهاي رفتاري هر جنس را به صورت غیر مستقیم آموزش میدهند. ادبیات، کودك را در همهي اوقات زندگی پرورش میدهد و باعث مسرت خاطر، وسعت تخیل و قوت تصور او میشود و نیز نیروي ابتکار و ابداع به او میبخشد. داستانها و اشعاري که کودکان میخوانند و می-شنوند، اثري عمیق در فکر و روحیهي آنان میگذارد و ایشان را براي رویارویی با مسائل رشد و معاشرت با دیگران آماده میسازد و نیز در درك و فهم مشکلات زندگی آنان را یاري میکند. قصهها به ذهن تکامل نیافتهي کودك، درست مانند بزرگسالان دسترسی مییابند و بر آن تأثیر میگذارند (بتلهایم، .(1384 قصهها با ارایهي نمونههاي شخصیتی هدفمند، پیامهاي مهمی را به ضمیر کودکان انتقال میدهند. بدین ترتیب داستان و قصه
769
