بخشی از مقاله
چکیده:
سمبولیسم - نمادپردازی/نمادگرایی - ، هنر کاربرد نماد برای هر چیزی است که بتوان تصورش را کرد. درواقع، بیانگر موضوعی است که به رمز یا بهواسطه مضمونی دیگر ابراز شود. بدینسان، مفهوم واژه بسی گسترده است. شاید گفتن این مطلب که چنین نهضتی در سده نوزدهم و درزمانی پدید آمده است که گروهی از شعرای فرانسوی مایلبودندِ افکار و عواطف را با اشارات و رمز و رازی نا مستقیم نشان میدهند، از صحت چندانی برخوردار نباشد، زیرا که بشر از بدو تاریخ، همواره از نمادهای گوناگون برای ابراز درونیترین اندیشههای خود، سود جسته است بهویژه، ادبیّات ملل مختلف از دیرباز حاوی نمادهای گوناگون بوده است.
صمد بهرنگی از نویسندگان برجسته معاصر، در داستانهای خود ازجمله »داستان ماهی سیاه کوچولو« و »اولدوز و کلاغها« از نماد و نمادپردازی بارها و بارها بهره میبرد. نویسنده در این جستار با تکیه بر مبانی نمادپردازی در حوزههای مختلف روانشناسانه، طبیعتگرایانه، اجتماعی و... بر این باور است که ظهور و بروز نمادهای سیاسی اجتماعی این اثر برجستهتر از نمادهای روانشناسانه و طبیعتگرایانه است و نویسنده داستان با بهکارگیری واژگان و اصطلاحات در مفاهیم نمادین، اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان خود را به تصویر کشیده است.
واژگان کلیدی: سمبولیسم، نماد، صمد بهرنگی، ماهی سیاهکوچولو، اولدوز و کلاغها
-1مقدمه:
یکی از جریانهای مهمی که با ادبیات معاصر فارسی پیوند عمیقی دارد، سمبولیسم اجتماعی است. جریان سمبولیسم اجتماعی، جریانی است که نسبت به اجتماع آرمانهای انسانی و اخلاقی، خود را متعهد و مسئول میداند. گاهی آفرینندههای آثار ادبیّات معاصر کوشیده اند با بهکارگیری زبانی نمادین، وضع موجود جامعه خود را در نوشتهها و سرودههای خود بهتر ترسیم کنند. در شعر نو فارسی این عملکرد را میتوان آشکارا در سرودههای نیما یوشیج و مهدی اخوان ثالث مشاهده کرد. به نظر میرسد »ماهی سیاه کوچولو« و »اولدوز و کلاغها« اثر صمد بهرنگی را نیز بتوان نمونهای از حضور سمبلهای سیاسی و اجتماعی و روانشناختی در نوشتهها برشمرد.
-2 پیشینه پژوهش:
در تبیین پیشینه این جستار باید گفت؛ علیاشرف درویشیان در مقالهای با عنوان »صمد جاودانه میشود« و با گردآوری کتاب » یادمان صمد بهرنگی«به تحلیل زندگی و نقد آثار صمد پرداخته است. منوچهر هزار خانی مقالهای بهعنوان »جهانبینی ماهی سیاه کوچولو« دارد و در آن آخرین اثر داستانی صمد بهرنگی را موردبررسی قرار داده است. مقالهای با عنوان »بررسی نشانه شناختی دو داستان ماهی سیاه کوچولو و اولدوز و عروسک سخنگو از دیدگاه زبانشناسی به کوشش« به کوشش رزمجو، سید آیتاالله و مرضیه حیدری، »تحلیل روایت شناسانه از داستان ماهی سیاه کوچولو شناسی ژرار ژنت« به کوشش شوکتی، سعادت و خوشقدم اخوان قلعهجق و مقاله »کیفیت بیداری قهرمان درون در داستان ماهی سیاه کوچولو« به کوشش قاسمزاده، سید علی، »کودکانههای سیاسی صمد بهرنگی« به کوشش طباطبائی، سید جواد و نگین نوریان دهکردی و نقد »ماهی سیاه کوچولو« از رضا رهگذر در کتاب »نگاهی به ادبیات کودکان قبل و بعد از انقلاب « و »اسطوره صمد و موضوع زبان« از براهنی، رضا در کتاب »یادمان صمد بهرنگی« از علیاشرف درویشیان با رویکردهای مختلف موردتوجّه منتقدان ادبی بوده است.
گفتنی است؛ با توجه به مشاهدات پژوهشگر، درزمینه نمادگرایی اجتماعی و سیاسی بررسی نمادهای کاربردی در این داستان، اثر مدونی یافت نشده است. نویسنده این جستار سعی دارد با ذکر شواهد و پردازش نمادها در داستان حاضر، مفاهیم سیاسی اجتماعی این نمادها را تبیین کند. شیوه کار نیز، تحلیلی و توصیفی است. ابتدا به شرح محتوایی و معماری ساختار داستانهای »ماهی سیاه کوچولو« و »اولدوز و کلاغها« پرداخته؛ سپس واژگانی که در مفاهیم نمادین بهکاررفته را بررسی کرده؛ تعابیر و گزاره های نمادین آن را بیان نماید.
-3 سمبولیسم:
»نهضت سمبولیسم ادبی در فرانسه با گلهای شر - چاپ - 1857 بودلر آغاز شد شاعرانی از قبیل رمبو، ورلن و مالارمه آن را ادامه دادند. آثار آنها پر از سمبلهای شخصی است که بهجای یک معنی صریح و مشخص دارای هالهای از معانی متعدد اما مربوط به هم است. بعدها این مشخصه را در اشعار الیوت، پاوند، دایلن تامس، کمینگز و …، هم میبینیم. ادبیات اروپایی بهویژه از جنگ جهانی اول به بعد بهطرف سمبولیسم گرایش پیدا کرد و در اشعار غنایی1 ییتز، در »سرزمین ویران« الیوت، در »اولیسیس« و »بیداری فنیقیهای جیمز جویس« و در »خشم و هیاهوی ویلیام فالکنر« سمبلهای بحثبرانگیز بسیار دیده میشود.« - شمیسا،. - 240 : 1393
»در نظر »بودلر« دنیا، جنگلی است مالامال از علایم و اشارات. حقیقت از چشم مردم عادی پنهان است وفثط شاعر با قدرت ادراکی که دارد بهوسیله تفسیر و تعبیر این علائم میتواند آن را احساس کند.« - سید حسینی، - 305 : 1371 »سمبل را در فارسی، رمز، مظهر و نماد گویند. کلمه سمبل، از نظر لغوی مترادفاتی چون Sign»»، «…Signal و «Sympton» دارد که به معنی نشانه، علامت نشان بهکار میرود.« - پور نامداریان، - 7 :1389»وقتی اندیشهای نتواند موضوعی را سامان دهد، یا انسان تنها آن را پیشبینی یا احساس کند نماد اصیل آشکار میشود.« - یونگ، - 15 :1387 نماد یک اصطلاح است، اصطلاحی که بار معنایی آن بسیار فراتر از معنای قراردادی و روزمرهاش است.»بیانی نمادین،ترجمانِ کوشش انسان است برای پیدا کردن و مادیت بخشیدن به سرنوشتی که از ورای تاریکیهایی که احاطهاش کرده است، میگریزد.« - همان، . - 18
-4 خاستگاه نماد
1-4 طبیعت:
»شاعر، پدیدههای طبیعی مانند؛ سنگ، گل، ماه، دریا، درخت، ستاره و ... را به کارمی گیرد تا به مفهوم نامحسوسی که در ذهن دارد تجسم بخشد.
2-4 آیینهایملّی و اساطیری:
»هر قومی برای بیان نگرشهای اساطیری خود، نمادهای ویژهای دارد که برخاسته از بطن تجربههای آیینی، تاریخی و سنتی آن قوم است و نزد همه افراد آن قوم، مفهوم مشترکی دارد، مانند گل سرخ در ایران به مفهوم شهادت و رستم، اسفندیار، کاووس و ... از نمادهای اساطیری در شعر فارسی محسوب میشوند.
3-4 دین و مذهب:
