بخشی از مقاله
چکیده
آمایش مناطق مرزی در ایران، به دلیل وجود مرزهای طولانی و قرارگیری بیش از نیمی از استان های کشور در مرزهای بین المللی با کشورهای همجوار، از جایگاه ویژه ای در نظام برنامه ریزی کشور برخوردار است. بنابراین، هدف این مقاله، ضمن تبیین جایگاه آمایش مناطق مرزی در نظام برنامه ریزی کشور؛ شناخت عناصر و مؤلفه آن، چگونگی ارتباط این عناصر با دیگر عناصر نظام برنامه ریزی کشور و شناخت اهمیت و ضرورت پرداختن به آمایش مناطق مرزی است. نتیجه گیری مطالعات این مقاله نشان میدهد؛ توسعه و امنیت در مناطق مرزی لازم و ملزوم یکدیگر است. همچنین، شدت عدم تعادل منطقه ای میان مناطق مرزی و مناطق داخلی در ایران بر توسعه ملی تاثیرگذار است. به عبارت دیگر، اگر چه توسعه نیافتگی در مناطق مرزی که منجر به ناامنی می شود، اثرات خود را بر توسعه نیافتگی و ناامنی در کل کشور می گذارد. اما موانع ذهنی و عینی زیادی تا کنون باعث شدهاست این گونه تاثیرات منفی ادامه داشته باشد. آمایش مناطق مرزی سعی دارد این موانع را بردارد، و با ارایه یک نوع برنامه ریزی فضایی- راهبردی، توسعه یکپارچه و پایدار ملی را تحقق بخشد.
کلمات کلیدی: آمایش سرزمین، مرز، ایران
-1 مقدمه
نظام بین المللی در بررسی رفتار خارجی دولتهای ملی، یک متغیر مستقل است. کشورها بدون توجه به اوضاع بین المللی نمی تواند دست به اقداماتی بزنند که مورد قبول جامعه جهانی نباشند یا منع شده باشدکشورها. معمولاً به دلایل مختلفی با بعضی همسایگان خود دچار تضاد منافع میباشند. این تضادها معمولاً با تغییرات در حکومتها حل و فصل نشده و منتظر ایجاد شرایط مناسب برای سربرآوردن میمانند. معمولاً کشورهایی که از تعداد بیشتری همسایه بهرهمندهستند، مناقشات مرزی بیشتری نیزدارند. و درعوض کشورهایی که محصور در دریا هستند، یا تعداد همسایه محدودتری دارند، دارای تعداد معضلات کمتری در-اینزمینه هستند. البته امروزه تضاد منافع کشورها محدود به مرزهای فیزیکی آنها به کشورهای منطقه نمیشود و دلایل متفاوت دیگری نیز برای تخاصم چند کشور که حتی مرز مشترکی با یکدیگر ندارند، وجوددارد.
همچنین ارزش های بنیادین بعضی ملل ممکن است در تضاد مقطعی یا همیشگی با کشورهای صاحب قدرت باشد. بطور مثال کشور جمهوری اسلامی ایران بنا به جمیع دلایل فوق هم اینک دارای تهدید بالقوه بروز جنگ با دنیای غرب مخصوصا آمریکا میباشد. منافع غرب و آمریکا در حوزه خلیج فارس برای تامین منابع اولیه خصوصاً نفت و گاز این مستمسک را برای آنها فراهم نموده است که نسبت به رویدادهای این حوزه حساس باشند. همچنین ارزشهای الهی و دینی جمهوری اسلامی ایران نیز از نظر غرب نگران کننده و در تضاد با تمدن اومانیسمی غرب تلقی میگردد لذا این خود نیز عامل مهمی برای ایجاد تنش یا زنده ماندن آتش زیر خاکستر بین دو کشور می باشد.
بدینسان کشورها ممکن است بطور دائم دارای زمینههای بروز تنش مابین خود و همسایگان و سایر کشورهای غیر همسایه باشند. لذا لازم است در ارائه طرحهای آمایشی از منظر مسائل نظامی و امنیتی نیز مورد دقت نظر قرار گیرد. یعنی در چیدمان آمایش سرزمین لازم است مخاطرات حاصل از دسیسه های دشمنان بالفعل و بالقوه به وضوح و روشنی لحاظ شود. در سده های اخیر که مرزهای کشورهای حوزه خاورمیانه توسط فعالان سیاسی انگلستان رقم خوردتقریباً، هیچ کشوری در این حوزه به دور و فارغ از منازعه مرزبندی نشده است. تمامی کشورهای منطقه استخوانی لای زخم در روابط خود با همسایگان دارند و این قطعاً همگام با سیاست استعماگرانه غرب نسبت به ممالک شرق و مخصوصاً اسلامی بوده است. سیاستی که امکان صلح و ثبات دائمی را سلب نموده و کشورها را مساعد جنگ و انهدام زیر بناهای اقتصادی و منابع با ارزش انسانی و فیزیکی نموده است.
در تصادم و برخورد 2 کشور ایران و عراق برای مساله به ظاهر کوچکی همچون اروند رود، اولین نقاط آسیب پذیر دو کشور حوزه های اقتصادی نفت خیز جنوب و تاسیسات زیر بنایی پالایش های نفت و گاز که دچار ضربه و انهدام می گردند. حضور و استقرار ناحیه کرد نشین ما بین 4 کشور ایران، ترکیه، عراق و سوریه - علی الخصوص ما بین 3 کشور اول - زمینه های ستیز قومیت ها با حکومت مرکزی و واگرایی و عدم امکان سرمایه گذاری های مولد را فراهم نموده است. از طرفی تجربه جنگ کشورمان با عراق به ما آموخت که نادیده انگاشتن عوامل نظامی و امنیتی در آمایش سرزمین چه مقدار ضرر و زیان به اقتصاد کشور وارد نموده و عمده این ضرر و زیانها متوجه استانهای مهم همجوار با مرز بوده است.
بدیهی است در کشوری همچون جمهوری اسلامی ایران با مرزهای بسیار طولانی و تنوع جغرافیا و تنوع کشورهای همسایه که اغب آنها دچار ضعف و بیثباتی اقتصادی و سیاسی هستند و همچنین رویارویی نظام استکباری آمریکا با ایران لزوم توجه تنگاتنگ به مسئله آمایش سرزمین با مد نظر داشتن ابعاد نظامی امری بسیار اساسی است. شاید کمتر کشوری حداقل در خاورمیانه وجود داشته باشد که تا این حد طی 25 ساله اخیر مورد بغض و حقد دول استعمارگر غربی واقع شده است. کشوری که در طول تاریخ به علت داشتن منابع غنی نفت و گاز و سایر استعدادهای خدادادی مورد نگاه مغرضانه سایرین بوده است، و اغراق نیست اگر بگوییم طی سده های اخیر حتی در یک دوره 20 ساله نیز آرامش مطلق را به خود دیده است.
اما علیرغم این فضا، تجارب برنامه ریزی و اجرای برنامه های توسعه ملی در دوران قبل از انقلاب اسلامی و بعد از آن، نشان داده-است که کم توجهی و عدم نگرش به بعد فضایی و نتایج مکانی تصمیم گیریها، موجب تشدید عدم تعادل، منطقه ای گشته و نا برابریهای اجتماعی و اقتصادی را در سطح مناطق به شدت دامن زده است. این مسئله موجبات عدم توسعه مناطق متناسب با قابلیتهای توسعه و مزیت های نسبی خود شده است. یکی از ابعاد توسعه، توجه به جوانب گوناگون آن از جمله حفظ محیط زیست و چگونگی دفاع از تاسیسات حیاتی در شرایط خاص و بحرانی است.
بنابراین بر اساس ماده 1 مصوبه هیات وزیران در جلسه مورخ 83 /8 /6 و بنا به پیشنهاد شماره 101 /134108 مورخ 83 /7 /25 سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، » ملاحظات امنیتی و دفاعی، وحدت و یکپارچگی سرزمین و تعادل منطقه ای « از مهمترین اصول مصوب آمایش سرزمین می باشد. متاسفانه علیرغم حساسیت و اهمیت موضوع، در تاریخ برنامه ریزی آمایش سرزمین، ملاحظات محیطی و دفاعی در حاشیه قرار گرفته و مورد توجه جدی واقع نشده است. که نتیجه می تواند عواقب امنیتی و از هم پاشیدگی وحدت و یکپارچگی جغرافیایی و سرزمینی در ابعاد مختلف بوده و قدرت و اقتدار ملی را شدید مورد تهدید قرار دهد.
در این بین آمایش مناطق مرزی از اهمیت ویژهای برخوردارند. از نظر ساختار فضایی، مناطق مرزی علاوه بر ویژگی دوری از مرکز، دارای ویژگیهای کالبدی خاص مناطق مرزی می باشند که در مجموع باعث تشدید گسستگی فضایی و در نتیجه توسعه نیافتگی آنها می شوند و در نتیجه هر گونه ساختار فضایی در سطوح و مقیاس های مختلف بویژه در ارتباط بین فضاهای مرزی و دیگر نواحی، مستلزم برخورداری از پدیده ای بنام مرکزیت است. بنابراین امروزه کشورهای مختلف بنا به حساسیت و دغدغه هایی که در زمینه بعد دفاعی و نظامی و امنیتی سرزمین خود دارند به بحث های آمایش مناطق مرزی توجه ویژه ای میکنند.
