بخشی از مقاله
تحلیل اثرات پراکنده رویی شهری بر کیفیت زندگی شهروندان دلیجان
چکیده
الگوی رشد شهر، فرآیندی است که بر تمام سامانهها و ساختارهای شهر به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر میگذارد. بنابراین، چنانچه این فرآیند جریان درستی را طی نکند، اثرات نامطلوب بسیاری را بر شهر و اجزای آن بر جای خواهد گذاشت. در این راستا، پراکندهرویی شهری به عنوان الگوی غالب رشد شهری در ایران، به دلیل عدم اختلاط کاربریها، فقدان مرکزیت و ناکارآمدی در دسترسی به خدمات عمومی، سبب از بین رفتن منابع و انرژیهای شهری شده و معمولا آلایندههای مختلف محیطی نظیر آلودگی آب، آلودگی هوا و ... تولید میکند. هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی و تحلیل اثرات پدیده پراکنده رویی شهری بر کیفیت زندگی شهروندان دلیجان میباشد. در این راستا، اهداف فرعی پژوهش بر پایه رابطه پدیده مذکور با ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی کیفیت زندگی استوار است. روش پژوهش حاضر، از نوع توصیفی و تحلیلی و بر اساس ماهیت و هدف، کاربردی میباشد. در این پژوهش با استفاده از اطلاعات کتابخانهای و اسنادی، و نیز استفاده از ابزارهای مشاهده میدانی و پرسشنامه مردمی به گردآوری دادههای مورد نظر پرداخته شده و این دادهها، با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون تحلیل گردیده است. نتایج پژوهش حاضر، نشان میدهد که رابطه نسبتا قوی، بین پراکندهرویی شهری و کیفیت زندگی شهروندان دلیجان برقرار بوده و این پدیده، اثرات نامطلوب نسبتا شدیدی بر ساختار فضایی شهر و زندگی شهروندان دلیجان بر جای گذاشته و در صورت عدم چارهاندیشی برای آن، توسعه اقتصادی و نیز پایداری اجتماعی شهر، با موانع جدی مواجه خواهد شد.
کلمات کلیدی: پراکنده رویی شهری، کیفیت زندگی، ضریب همبستگی پیرسون، شهر دلیجان.
.1 مقدمه
امروزه اغلب فضاهای شهری، تحت تاثیر عوامل شهری و فرا شهری نظیر حرکات جمعیتی، پویایی اقتصادی، سیاست های ملی، برنامه ها، اقدامات و سیاست های مجموعه مدیریت رشد و گسترش کالبدی شهر، در حال توسعه می باشند. الگوی رشد شهر نیز، فرآیندی است که بر تمام سامانهها و ساختارهای شهر به طور مستقیم یا غیرمستقیم تأثیر میگذارد. به همین دلیل چنانچه این فرآیند جریان درستی را طی نکند، اثرات نامطلوب بسیاری بر شهر و اجزای آن برجای خواهد گذاشت. در این راستا، الگوی رشد پراکنده، به ویژه در دهه های اخیر به عنوان یکی از چالش برانگیزترین مباحث شهری، در ادبیات برنامه ریزی شهری کشورهای توسعه یافته و نیز در حال توسعه وارد شده است. تعدادی از پژوهشگران، پراکنده رویی را الگویی اجتناب ناپذیر و عمدتا دارای اثرات مثبت می دانند، در حالی که عموم پژوهشگران به ویژه در سال های اخیر، بر اثرات منفی گوناگون این پدیده بر ساختار فضایی شهر و نیز زندگی شهروندان تاکید دارند.به طور کلی اغلب پژوهشگران معتقدند، چنانچه رشد و گسترش کالبدی و فضایی شهر کنترل نگردد و برنامه ای برای آن اندیشیده نشود، پدیده ای به نام پراکنده رویی شهری یا پراکنش افقی بی رویه را به وجود خواهد آورد. از جمله اثرات نامطلوب این پدیده، می توان به افزایش هزینه کنترل و نگهداری شهرها برای مدیریت شهری، اتلاف زمان شهروندان، عدم امکان پایداری اجتماعی شهر، نزول کیفیت زندگی شهروندان، ایجاد اختلال در سیستم حمل و نقل عمومی شهرها و مواردی از این دست اشاره نمود.
در ایران از زمانی که پدیده توسعه شهری برونزا پدیدار شد، عواملی مثل افزایش وسایل نقلیه موتوری، تزریق درآمدهای حاصل از نفت در اقتصاد شهرها، قرارگیری شهرها در سیستم اقتصاد جهانی، افزایش رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت های روستا به شهر، بورس بازی و سوداگری زمین و اتخاذ سیاست های نادرست زمین و مسکن، منجر به بی استفاده ماندن بخش وسیعی از زمین های داخل شهرها و توسعه حومه های پیرامونی و در نتیجه ایجاد پدیده ای به نام پراکنده رویی شهری گردید.
شهر دلیجان در سال های اخیر، الگوی رشد پراکنده را تجربه نموده و این مساله مدیریت صحیح شهر را با دشواری روبرو نموده است. این شهر، به دلیل دارا بودن عموم تعاریف پراکنده رویی و لزوم کنترل فوری رشد افقی شهر (به دلیل کاهش پیامدهای نامطلوب)، به عنوان نمونه مورد مطالعه در پژوهش پیش رو، انتخاب شده است. به عبارت دیگر، عدم حاکمیت برنامه های اصولی شهرسازی در شهر دلیجان، منجر به عقب ماندگی روند شهرسازی از روند شهرنشینی در این سکونتگاه انسانی شده است. این امر، حاکی از لزوم طراحی برنامه شهری، متناسب با محدودیت ها و امکانات شهر، در جهت رسیدن به هدف شهر پایدار می باشد. بر این اساس، جلوگیری از تداوم تغییر کاربری زمین ها، نه فقط به عنوان یک منبع کمیاب طبیعی، بلکه به عنوان عمدهترین منبع اقتصادی شهر، ضروری و مهم به نظر می رسد.
به طور کلی از نتایج به دست آمده در پژوهش حاضر، می توان در مطالعات آینده در زمینه پدیده پراکنده رویی شهری، به ویژه اثرات آن در کیفیت زندگی شهروندان استفاده نمود. اهمیت این امر، با توجه به عدم انجام پژوهش های کافی در مورد موضوع و محدوده مورد بررسی، دو چندان می گردد. همچنین نتایج پژوهش پیش رو و پژوهش های مشابه آن در خصوص اثرات نامطلوب پدیده پراکنده رویی شهری، می تواند در نحوه تصمیم سازی برنامه ریزان و نیز تصمیم گیری مسئولان، در جهت جلوگیری از رشد افقی و پراکنده شهرها و یا به حداقل رساندن اثرات نامطلوب آن، مؤثر واقع شود.
هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی و تحلیل اثرات گوناگون پدیده پراکنده رویی شهری بر ابعاد مختلف زندگی شهروندان دلیجان می باشد. اهداف فرعی نیز، در راستای هدف اصلی پژوهش و شامل رابطه پراکنده رویی با ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی کیفیت زندگی شهروندان دلیجان می باشد.
.2 مفهوم پراکنده رویی
در اواخر دهه 1950 مناطق شهرنشین در آمریکا طی فرآیند شهرنشینی، مناطق مسکونی، صنعتی و تجاری به سرعت به سمت حومه گسترش یافته و به مقدار زیادی از زمین های کشاورزی و جنگلها تجاوز شد. این تخریب اثرات منفی بر محیط زیست را به ارمغان آورده و باعث ترافیک بیشتر گردید. این الگوی توسعه شهری خارج از کنترل، به عنوان پراکندهرویی شهری در نظر گرفته شده است. در ایران نیز، به عنوان کشوری در حال توسعه که با شهرنشینی سریع مواجه است، الگوی پراکنده رویی در دهه های اخیر، روند مسلط توسعه فضایی شهرها بوده است. [4]
پراکنده رویی نوعی رشد شهریست که با فاصله از سکونتگاه های موجود حرکت می کند و شبیه جهش قورباغه اتفاق می افتد. در این شکل توسعه شهر در جهات مختلف، هکتارها زمین خالی وجود دارد که معمولا بعدها تحت تأثیر توسعه آتی پر خواهند شدضمناً. پراکنده رویی شهری به معنی گسترش شهر و حومه های آن در زمین های روستایی و کشاورزی است و ساکنین مناطق همسایگی آن، تمایل به زندگی در مساکن تک خانواری و رفت وآمد با اتومبیل را دارند. [9]
در کتاب »فرهنگ واژگان برنامه ریزی شهری و منطقه ای«، پراکنده رویی به معنای پخشایش کنترل نشده توسعه روی زمین روستایی یا زمین توسعه نیافته تعریف شده و معمولا به تراکم های پایین زمین، تبدیل زود هنگام زمین های کشاورزی روستایی یا جنگلی به کاربری های شهری و گسترش بی رویه توسعه بیرون از شهر گفته می شود. [5]
پراکنده رویی نوعی از الگوی شهری است که با گسترش فضایی شهر با تراکم پایین همراه بوده و معمولا بر اثر گسترش بی برنامه و کنترل نشده و تحت تاثیر عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، مذهبی، کالبدی- فضایی، جغرافیایی و محیطی رخ می دهد و اغلب دارای کاربری مسکن تک واحدی است. این الگو معمولا پیامدهایی چون ترافیک، آلودگی، انزوای اجتماعی، از بین رفتن زمین های کشاورزی و … را بر جای می گذارد. [2]
در مجموع، می توان گفت که پراکنده رویی شهری پدیده ایست که در آن، شهر به طور گسترده در زمین های روستایی و کشاورزی اطراف توسعه می یابد، مساکن عموما از نوع تک خانواری است، رشد کالبدی شهر پیش از رشد جمعیت اتفاق می افتد، سرمایه گذاری زیادی در بخش زیرساخت های حمل و نقل و تأسیسات و تجهیزات شهری انجام می شود، مراکز کار و زندگی از هم فاصله می گیرند و در نتیجه دسترسی شهروندان به خدمات عمومی شهر ضعیف می باشد.
.3 مفهوم کیفیت زندگی
سابقه کیفیت زندگی به قرن ها پیش باز می گردد. به طوری که این مفهوم در فلسفه یونان باستان وجود داشته و ارسطو در مبحث شادکامی بدان اشاره کرده است. در قرون بعد، این موضوع در بین فلاسفه اسلامی جایگاه ویژه ای پیدا کرد؛ چنانکه ابن سینا در اشارات، ملاصدرا در اسفار، امام خمینی در تقریرات فلسفی دروس اسفار و بسیاری دیگر از علمای اسلامی در باب سعادت و شادکامی درباره آن بحث کرده اند. همچنین در دوران جدید کسانی چون کی یر کگارد، ژان پل سارتر، مازلو و دیگران در مباحث مربوط به حالات درونی اشخاص به آن توجه نموده اند. [3]
رویکرد آکادمیک به کیفیت زندگی از سال 1920 یعنی زمانی که پیگو در کتاب اقتصاد و رفاه به این موضوع پرداخت، سیر تازه ای پیدا کرد. از دهه 1930 پژوهشگران به ارزیابی کیفیت زندگی در مناطق مختلف جهان پرداختند و به علت
گستردگی، تدریجاً در سایر علوم مانند روان شناسی، اقتصاد، جامعه شناسی و پزشکی مورد توجه قرار گرفت. [7] سازمان جهانی بهداشت در سال 2000، مفهوم کیفیت زندگی را درک افراد از موقعیت خود در زندگی از نظر فرهنگ،سیستم ارزشی که درآن زندگی می کنند، اهداف، انتظارات، استانداردها و اولویت های آنان تعریف کرد. همچنین کیفیت زندگی را می توان به عنوان برهم کنش میان میزان برآورده شدن نیازهای انسانی و رضایت افراد و گروه ها از تأمین نیازهای خود، در یک ناحیه خاص تعریف نمود. [3]
»مجموعهای از موارد جسمی، روانی و رفاه اجتماعی که به وسیله شخص یا گروه اشخاص درک میشود؛ مانند شادی، رضایت و افتخار، به نحوی که در زندگی منظور است مانند سلامتی، ازدواج، کار خانوادگی، موقعیت اقتصادی فرصتهای آموزشی، خودگردانی، خلاقیت، احساس مالکیت و همکاری با دیگران[7] .«
در مجموع می توان گفت که کیفیت زندگی احساس خوب بودن است که از رضایت یا عدم رضایت از ابعاد مختلف زندگی (سلامتی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و خانوادگی) منتج شده و مفهومی برای نشان دادن چگونگی برآورده شدن نیازهای انسانی است. این مفهوم دارای رویکردهای مختلف عینی و ذهنی بوده و با معیارهای فردی و اجتماعی اندازه گیری می شود. همچنین کیفیت زندگی به شدت متأثر از زمان و مکان است و مؤلفه ها و عوامل تشکیل دهنده آن با توجه به دوره زمانی و مکان جغرافیایی خاص، می تواند تغییر نماید.
.4 پیشینه پژوهش
تاکنون تعداد قابل توجهی از پژوهشگران در سراسر جهان، در مورد پدیده پراکنده رویی شهری و نیز مقوله کیفیت زندگی مطالعاتی را انجام داده اند. اما تعداد اندکی از این نوشته ها، به اثرات این پدیده بر کیفیت زندگی شهروندان، اشاره نمودهاند. حتی بر اساس جستجوهای نگارندگان، تاکنون اثر مستقل و معتبری در مورد اثرات پراکنده رویی بر کیفیت زندگی شهروندان، در میان منابع چاپی و الکترونیکی در ایران و سایر کشورها یافت نشده است.
اوینگ و همکاران طی مقالات متعددی، مشخصات و مزایا و معایب پدیده پراکنده رویی را بررسی و به تحلیل نظریه تکامل طبیعی شهر در ارتباط با پیدایش این پدیده در شهرهای مرکزی آمریکا پرداخته اند. طبق پژوهش آنان، مخابرات، سیستم های اطلاع رسانی مدرن و مبادلات اطلاعات الکترونیکی، زندگی در حاشیه شهر و در محیطی سرسبز و آرام با فضای بی انتها و خلوت را تشویق می نماید. در پیرامون شهر، هم زمین ارزان است و هم از سر و صدا و شلوغی مرکز شهر دور است. شرکت ها و مؤسسات نیز، همانند خانواده ها قطعات بزرگ و ارزان زمین در حاشیه شهر را ترجیح می دهند. [9]
بلک، میل به اسکان در پیرامون شهرها را برحسب امکانات مناطق مسکونی واقع در حاشیه شهرها توضیح می دهد. به نظر وی، مردم از مراکز شهرها به خاطر نرخ بالای مالیات، پایین بودن سطح کیفیت امکانات آموزشی، تیرگی روابط نژادی و ... به حواشی رانده می شوند. [8]
نتیجه پژوهش فالتون و همکاران، حاکی از عدم وجود رابطه معنی دار، میان انحطاط شهر مرکزی و پراکندهرویی بوده و فقر شهری متمرکز، به عنوان منبع انحطاط شهری چه شهر مذکور پراکنده رو باشد و چه نباشد، وجود دارد. [10]
پیسر معتقد است که پراکنده رویی جزو واقعیت های عصر حاضر می باشد. طبق نظر میلز و همیلتون، پراکنده رویی به واسطه ترجیحات مصرف کنندگان، روندی اجتناب ناپذیر است. گوردون و ریچاردسون نیز، معتقدند که پراکنده رویی ارتقادهنده کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی است. به نظر جانسون، الگوهای رشد شهر ماهیتا بد نیستند، بلکه این اثرات آنهاست که الگویی را نامطلوب جلوه می دهد. رشد پراکنده علاوه بر آنکه منابع طبیعی را تحت مخاطره قرار می دهد، موجب کاهش فضاهای باز شهری، نابودی اراضی کشاورزی و گونه های گیاهی می شود، ریسک سیلاب را افزایش می دهد، چشم اندازهای زیبای طبیعی را از بین می برد و در مقابل، چشم اندازهای یکنواخت و کسل کننده شهری را ایجاد می کند. [9]
مورو و همکاران وی، با استفاده از شاخص های ذهنی مربوط به کیفیت زندگی، اقدام به رتبه بندی مناطق مختلف ایرلند نمودند. نتایج به دست آمده نشان می داد که تفاوت های موجود در کیفیت زندگی مناطق مختلف تصادفی نبوده و ذخایر طبیعی و آرامش زندگی، نقش مهمی در پراکندگی این تفاوت ها دارند. [12]
رهنما و عباس زاده، بهره گیری از رشد هوشمند در ساماندهی رشد و مشکلات مربوط به رشد پراکنده را، با توجه به تجارب کشورهای مختلف و توجه ویژه به شهر یزد مورد بررسی قرارداده اند. در این مطالعه تطبیقی درجه پراکنش (./33) برای شهر یزد با کاربرد چهار شاخص آنتروپی، موران، جینی و گری برای سنجش میزان پراکنش، انجام گرفته است. [4]
اسماعیل پور در مطالعه خود، رشد شهر یزد را به صورت پراکنده تشخیص داده و ضمن بررسی علل آن، وقوع حرکات جمعیتی مرکز - پیرامون؛ افزایش سریع و چشمگیر قیمت زمین، زمان و هزینه سفرهای شهری در حومه؛ نابودی اراضی کشاورزی و در نتیجه افزایش نسبی دمای این شهر را از جمله اثرات پراکنده رویی شهر یزد عنوان نموده است. [1]
فرجی ملایی و همکاران، در پژوهش خود با استفاده از روش موریس، 253 ناحیه شهری ایران را از لحاظ کیفیت زندگی با یکدیگر مقایسه کرده اند. بر اساس یافته های ایشان، نواحی شهری ایران دارای شکاف بارزی از نظر شاخص های کیفیت زندگی شهری است. از 253 شهر مورد بررسی آنها، 24 ناحیه شهری برخوردار، 116 ناحیه شهری نیمه برخوردار و 113 ناحیه شهری محروم بوده و تهران به عنوان یک ناحیه شهری ناهمگن خود را از سایر نواحی مجزا ساخته است. [7]
.5 معرفی محدوده مورد مطالعه
شهر دلیجان به عنوان مرکز شهرستان دلیجان، در سطح استان مرکزی و حتی فراتر از آن، از جایگاه و موقعیت ویژهای برخوردار است؛ به گونه ای که در میان هشت شهر مهم استان مرکزی قرار داشته و در کنار راه های پیوند دهنده چندین استان کشور و در مسیر جاده اصلی کشور از شمال به جنوب (در مسیر محور قم- اصفهان ) و نیز در نزدیکی یکی از مسیرهای اصلی غرب به شرق کشور (محور قم- اراک)، واقع شده است. این امر زمینه را برای تغییرات اجتماعی و فرهنگی فراهم آورده و به همین دلیل، این شهر در حال گذر از موقعیت کنونی به وضعیت صنعتی بوده و مردم آن فرایند شهروندی را تجربه می کنند. در این شهر، تعداد قابل توجهی کارخانجات بزرگ و کوچک تولید عایقهای رطوبتی حاصل از قیر (ایزوگام) مشغول فعالیت هستند. صنایع دیگری نظیر کارخانجات فرش بافی و تولید پودرهای معدنی، کشتارگاه های صنعتی طیور و تعدادی صنایع سبک نیز، در اطراف شهر وجود دارند. از لحاظ کارکردی، نقش شهر دلیجان صنعتی در سطح فرا استانی و خدماتی در سطح فرا شهرستانی می باشد. ضمنا به لحاظ وجود صنایع و کارخانجات متعدد، دلیجان یکی از مناطق مهاجرپذیر و کارگرنشین و به
