بخشی از مقاله
چکیده
آب منبعی محدود و در عین حال، ضروری برای جوامع بشری و سامانه بومشناختی وابسته به آن بوده و مدیریت آن توسط انسان یکی از چالشهای عصر امروزی بویژه در عرصه کشاورزی است. در این راستا، آب مجازی به عنوان آبی که در در فرآیند تولید کالا و محصولات در کشاورزی به کار میرود نیازمند مدیریت است. این تدیبر، بویژه در چالش تعامل انسان و ارتباط او با محیط زیست جلوهگر میشود.
بر این اساس، هدف این مطالعه توصیفی، تحلیل بومشناسی انسانی مدیریت آب مجازی در عرصه کشاورزی است که با استفاده از تحلیل اسنادی و مطالعه کتابخانهای و مشاهدات عینی و عملی در محیطهای کشاورزی، انجام گرفت.
الگوی مورد استفاده برای تحلیل در این مطالعه، بهرهگیری از الگوی نظری POET بود که شامل تحلیل پیامدهای پویاییشناسی جمعیت - P - ، سازماندهی - O - ، محیط زیست - E - و فناوری - T - است. نتایج بررسیها حاکی از آن است که سوء مدیریت آب و عدم تمرکز بر چهار عامل موجود در این الگو و تعاملات میان آنها، بویژه در عرصه مدیریت آب مجازی معضلات رو به تزایدی را برای کشاورزان و کشاورزی ایجاد میکند.
مهمترین این موارد برهم خوردن تعادل اجتماعی، تضعیف سازماندهی مدیریتی آب، پیامدهای تخریبی محیطزیست و پیادهسازی و ادامه روند استفاده از فناوریهای نامطلوب در استفاده از آب در بخش کشاورزی است که مدیریت آب مجازی را در کنار سایر امور مدیریتی آب، تحتالشعاع خویش قرار میدهد.
مقدمه
آب منبعی محدود و در عین حال، ضروری برای جوامع بشری و سامانه بومشناختی وابسته به آن میباشد. با رشد جمعیت و توسعه اقتصادی در بسیاری از کشورها و مناطق جهان، این منبع با ارزش به شکلی فزاینده رو به کاهش است. بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرف کنندهی آب، جهت تولید غذای بیشتر با آب کمتر، با چالش مواجه میباشد - دوستمحمدی و ایزدپناه، 1392؛ بیژنی و حیاتی، . - 1392 همچنین، امروزه بشر در جریان شتابان توسعه برای تأمین آب با مشکلات زیادی روبهرو است. این وضعیت، در اقلیمهای خشک کم بارش، نمایانتر است. بنابراین، یکی از چالشهای جهان امروز، بحران کم آبی است و برای حل این مشکل، کشورهای مختلف باید منابع آبی خورد را به بهترین نحو "مدیریت" کنند.
مدیریت منابع آب به عنوان یک منبع بسیار حیاتی، در سالهای اخیر از موضوعی فرعی، به مسألهی محوری و پراهمیت تبدیل شده است. این تحول، حاصل آگاهی و باور محافل ملی و بینالمللی به واقعیتهای زمان است. واقعیت این است که منابع طبیعی چون آب، هوا، انرژی، خاک و گونههای زیستی واقعاً محدودند و تولید دوباره و احیای این منابع، بسیار پرهزینهتر و طولانیتر از حفاظت آنهاست. با اینحال، انسان از مدتها پیش به جای استفاده از درآمدهای حاصل از سرمایههایطبیعی، اصل سرمایه را مصرف کرده است. مدیریت تأمین و توسعه منابع آب به عنوان یک عامل پویا و مؤثر در جهت سیاستگزاری، برنامهریزی و ایجاد امکانات لازم برای بهرهگیری از منابع آب، سال ها پیش شکل گرفته و توجه عمده خود را به توسعهی منابع آب، موضوعات زیستمحیطی، سیاسی، حقوقی و سازمانی معطوف کرده است
در این بین، بخش کشاورزی به عنوان بزرگترین مصرفکنندهی آب، نقش ویژهای در این برنامهریزی و سیاستگزاری دارد. برای رسیدن به توسعهی کشاورزی، ایجاد تحول و نوسازی در آن از ضروریات میباشد. عواملی همچون بازار، فناوری روزآمد، دسترسی به مواد و وسایل لازم در بخش کشاورزی باید دچار تحول و نوسازی شوند.
بنابراین، با تغییر نگرش از عوامل فرابخشی به درون بخشی، مشخص میشود که عواملی از درون بخش کشاورزی تأثیرات مهمی بر روند تحول و نوسازی بخش و بویژه توسعه کشاورزی خواهند داشت. آب و خاک به عنوان دو مقولهی عمده از جملهی این عوامل میباشند. اگرچه دو عامل مذکور تا حدودی لازمهی جداییناپذیر رویش گیاهان هستند؛ اما نگاه ما به این دو مقوله و بخصوص آب از جنبهی اهمیت حیاتی آن برای بخش کشاورزی - بویژه در شرایط اقلیمی ایران - است
میزان متوسط بارندگی سالانه ایران 250 میلیمتر یعنی یک سوم متوسط جهانی 750 - میلیمتر - است. گرچه، عوامل متعددی مانند تغییرات جوی و عدم ثبات در الگوهای بارندگی، افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی و توسعه فعالیتهای کشاورزی و صنعتی منجر به افزایش سرانه مصرف شده است اما در این میان، عوامل دیگری همچون مدیریت سنتی در بهرهبرداری و مصرف آب در کشاورزی و مصرف غیراقتصادی منابع آب زیرزمینی نیز تأثیر قابل ملاحظهای داشته و باعث افت شدید سطح آبهای زیرزمینی در قالب بهرهبرداری بیرویه از چاههای نیمه عمیق و عمیق میشود
از اینرو، لازم است برای مقابله با آن، نسبت به انواع مصرف آب با حساسیت بیشتری برخورد شود. از جمله این مصارف، "آب مجازی"3 است. آبی که در فرآیند تولید کالاها به کار میرود، آب مجازی نامیده میشود که بخشی از آن نیز در محصول نگه داشته شده است. وقتی کالاها به بازارهای جهانی وارد میشوند، تجارت آب مجازی اتفاق میافتد. انتظار میرود که تجارت آب مجازی، مصرف آب را در سطح ملی و بینالمللی به دلیل استفاده کاراتر و تخصصیتر از آب، کاهش دهد. امروزه مفهوم آب مجازی یکی از موضوعات مهم در مدیریت منابع آب به شمار میرود
همچنین، مطالعات انجام شده در این زمینه، نشان میدهد که طبق محاسبات انجام شده در سالهای 991995، سیزده درصد از آب مصرفی برای تولید محصولات در جهان، برای مصرف داخلی به کار نمیروند بلکه به شکل مجازی صادر میشوند. همچنین، نتایج نشان داده است که طی همین مدت - سالهای 99 - 1995، کشورهای آمریکا، کانادا، تایلند، آرژانتین و هند بیشترین صادرات آب مجازی و در همان دوره کشورهای سریلانکا، ژاپن، هلند، جمهوری کره و چین بیشترین واردات آب مجازی را داشتهاند
اگر جابجایی این حجم عظیم از آب مجازی بر روی نقشه بررسی شود، به رودخانههای بزرگی میماند که توزیع نابرابر آب در سطح کره زمین را مستمراً تعدیل مینماید. در جریان حافظت از منابع آبی عوامل بومشناختی بسیار حائز اهمیت هستند. زیرا با توجه به افزایش جمعیت، فعالیتهای انسانها از جمله گسترش شهرنشینی، صادرات آب مجازی، و ... تأثیر زیادی بر تغییر زیستبوم دارد و در واقع، سلامت بومشناختی تا حد زیادی تحتتأثیر آنها میباشد. وابستگی انسان به آب، نشان میدهد که نیاز آبی برای تولید غذا، به مراتب بیشتر از نیازهای شرب است؛ دو تا چهار لیتر آب در روز برای نیازهای بیولوژیک - آب آشامیدنی - در زنده ماندن انسان کافی است در حالی که هزار مرتبه بیشتر برای تولید غذا آب لازم است.
این دلیلی است که چرا مفهوم آب مجازی در زمانی که در مورد تولید غذا صحبت میشود، این قدر مهم است. همچنین، توسعهی تکبعدی نظامهای انسانی در دوران مدرن، منجر به گسست از طبیعت و نظامهای طبیعی بویژه در جریان زندگی روزمره انسان شهرنشین شده است. در این راستا، انقراض تجربه نظامهای طبیعی، مهمترین عامل در ایجاد نوعی فراموشی محیطی و بیگانگی از طبیعت در نسلهای اخیر محسوب میشود که منشأ بسیاری از آسیبهای بومشناختی در دوران کنونی نیز شناخته شده است
آب مجازی و مدیریت مصارف آب در ایران
کاربرد عملی آب مجازی در مدیریت منابع آب با چالشهای متعددی از سطوح "راهبردی و ملی" تا "کاربردی و محلی" روبرو است. تغییر سیاست "خودکفایی کشاورزی" و قبول نقش روابط مطمئن و پایدار با همسایگان و شرکای تجاری در تأمین "امنیت غذایی" کشور باید در سیاستهای کلان به وضوح تبیین و به سایر سطوح ابلاغ گردد. بدیهی است که از ظرفیت تولید کشاورزی کشور باید پاسداری گردد، اما این هرگز به معنی خودکفایی کشاورزی نیست.
در حال حاضر، بزرگترین مشکل، نبود اطلاعات لازم برای محاسبهی تبادلات آب مجازی است. برای انجام محاسبات هم مقدار محصولات و کالاهای تبادل شده و هم آب مجازی هر محصول مورد نیاز است. از طرفی، بارنامههای مبادلات تجاری نیز صرفاً در پایانه مبداء مبادله ثبت می شوند و برای بدست آوردن اطلاعات بار ورودی به هر نقطه از کشور، باید تمامی برنامههای صادره از سراسر کشور گرداوری و پردازش شوند. در واقع، از شروع تولید یک محصول تا عرضه آن به بازار مراحل متنوع زیادی طی میشود ودر هر مرحله از تولید، به فراخور نیاز، ممکن است آب به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بکار رفته شده باشد.
در این صورت محاسبه آب مجازی محصول نهایی، قاعدتاً نیازمند سنجش و دقت در تمامی فرآیندها خواهد بود. نشر گزارشهای تجارت آب مجازی در سطح بینالمللی بر پایه آمار و اطلاعات کلی، بیشتر برای معرفی مفهوم آب مجازی و ترویج کاربرد آن بوده و نه به منظور دخالت در تصمیمگیریهای مدیریتی. تکرار مطالعاتی مشابه آنچه در سطح بینالمللی انجام شده، اگر صرفاً برای افزایش آگاهی باشد، ارزشمند است؛ و البته به اندازه کافی انجام شده است. اکنون، زمان آن فرا رسیده تا با عبور از مطالعات کلی و رهنما به پژوهشهای دقیق و رهگشا پرداخته شود.
