بخشی از مقاله
چکیده
امروزه کمبود آب یکی از چالشهاي مهم جامعه بشري محسوب میشود که میتوان آن را ناشی از، افزایش جمعیت، بالا رفتن استاندارد زندگی، تغییرات آب و هوایی و مدیریت نادرست منابع آب دانست. راهکاري که میتوان بهواسطه آن مشکل، کمبود آب را کاهش داد، مدیریت صحیح آب است. نیاز به مدیریت درست آب در بخش کشاورزي ضرورت بیشتري دارد چون بخش کشاورزي بزرگترین مصرفکننده آب در سطح جهان است. این موضوع از منظرهاي شناختشناسی متعددي قابل بحث و بررسی است. یکی از این زوایا در تحلیل مدیریت بهینه منابع آب، نحوه تعامل و ارتباط انسان با محیط پیرامون و آب به عنوان یکی از نعمتهاي طبیعی و زیستمحیطی است. ارتباط انسان و تعامل این دو در قالب بومشناسی انسانی چشمانداز جدیدي در تحلیل مدیریت و بهرهبرداري از منابع آب براي مؤولان و سیاستگذاران آب معرفی میکند. هدف از این پژوهش" تحلیل بومشناختی مدیریت منابع آب کشاورزي با استفاده از الگوي "POET میباشد. بر این اساس این مطالعه، با استفاده از روش اسنادي و کتابخانهاي انجام گرفت. در این راه الگوها و تئوريهاي مختلف مدنظر قرار گرفت و یکی از مناسبترین الگوهاي تحلیل بومشناختی انسانی مدیریت منابع طبیعی و ازجمله آب، الگوي POET تشخیص داده شد. این الگو با تحلیل چهار عامل جمعیت - Population - ، سازماندهی - Organization - ، محیطزیست - Environment - و فناوري - Technology - شناختی جامعتر از تعاملات این عوامل در تحلیل بومشناختی انسانی مدیریت منابع آب ارائه میدهد. بر این اساس، مهمترین نتایج این تحلیل در ضعف مدیریت منابع آب - بر اساس الگوي - POET ارائه و بر اساس آنها پیشنهادهاي کاربردي ارائه شده است.
واژه هاي کلیدي: مدیریت منابع آب، کشاورزي، بومشناختی انسانی، الگوي .POET
مقدمه
آب نقش حیاتی در تداوم زندگی هر فرد دارد و مهمترین عامل توسعه بهخصوص توسعه بخش کشاورزي در جهان بوده است. انسانها در دوران اولیه زندگی، نزدیک رودخانهها و منابع آب تجمع کرده و آب موردنیاز فعالیت هاي کشاورزي، که میتوان آن را نخستین دخالت بشر در طبیعت دانست، از منابع آب رودخانهها و چشمهها تأمین میکردند - Chaw et al., 1988 - درصورتیکه آب گنجینه مشترك بین انسانها است که باید به نسلهاي بعد سپرده شود. افزایش مصرف منابع آب در مرحله نخست بر زندگی افراد فقیر و مستمند اثر میگذارد. و بهنوبهي خود فقر باعث عدم توسعه میشود. از طرفی کشاورزي بخش مهمی در ایران است که فرصتهاي اشتغال را براي جمعیت روستایی و حمایت از اهداف امنیت غذایی تأمین میکند، از سویی دیگر آب در کشاورزي بسیار حائز اهمیت بوده است - Lewis & Randall, 2017 - بهطوريکه اکثر محصولات باغی و زراعی جهت تولید تجاري نیاز به آبیاري دارند.
آب براي تأمین امنیت غذایی پایدار اهمیت اساسی داشته و در دستیابی به پایداري کشاورزي ازنظر ابعاد اقتصادي، اجتماعی و زیستمحیطی نقش مهمی را ایفا میکند . - Forouzani & Karami, 2010 - علاوه بر این وجود آب براي کشاورزي و همچنین بهعنوان تضمینی براي کاهش فقر در مناطق روستایی ضروري است و با توجه به اینکه کمبودهاي آبیعموماً در بخش کشاورزي نمایان میشود، استفاده کارآمد از منابع آبی یا مدیریت منابع آبی در این بخش، اجتنابناپذیر است . - Rezadoost & Allahyari,2014 - درواقع مفهوم مدیریت مصرف منابع آب کشاورزي در پاسخ به موضوعاتی در مورداستفاده نامناسب از منابع آب و اثرات مخرب زیستمحیطی و اقتصادي کشاورزي سنتی ظاهر شده است - عمانی، . - 1389 یکی از تنگناهاي اساسی که جهان و بهویژه مناطق خشک و نیمهخشک با آن مواجه است، کافی نبودن آب براي مصارف متفاوت اعم از شرب، صنعت، کشاورزي و نیاز طبیعی - مرتضینژاد و همکاران، - 1391 و نیز از مهمترین منابع طبیعی موردنیاز جوامع انسانی است - Samian et al., 2015 - ازاینرو موضوع چگونگی حفظ این منبع حیاتی و بهرهبرداري بهینه از آن، یکی از مهمترین چالشهاي قرن حاضر است - شعبانی و همکاران، . - 1385
در ایران نیز با توجه به اقلیم خشک و پراکنش نامناسب بارش باران، تولید مواد غذایی و کشاورزي پایدار، منوط به استفاده صحیح و منطقی از منابع آب و مدیریت صحیح مصرف آن است. ولی بیش از 80 درصد از منابع آب به دلیل عدم استفاده ازفنّاوريهاي پیشرفته به هدر میرود و تعدادي از کارشناسان معتقدند وضعیت مدیریت در کشور ما در شرایط فعلی مدیریت مناسبی نیست و موجب کاهش شدید آب و سطح زیر کشت کشاورزي در برخی مناطق میشود - سلیمانی و بوزرجمهري، - 1391 که اقلیم خشک و نیمهخشک از یک سو و افزایش جمعیت و درنتیجه افزایش تقاضا براي آب در بخشهاي مختلف از سوي دیگر منجر به بروز مشکلاتی براي تأمین تقاضاي رو به رشد آبشده است. این مشکلات در بخش کشاورزي که بیش از 93 درصد آب قابل استحصال کشور در آن مصرف میشود، شدیدتر است - حسین زاد، . - 1383
چون سهم بالاي مصرف آب در بخش کشاورزي، کشور را با بحران کمآبی مواجه کرده است بهصورتی که پتانسیل آبی کشور دیگر پاسخگوي نیازهاي رو به رشد تقاضاي آب در این بخش نیست لذا مدیریت منابع و بهینهسازي مصرف آب در بخش کشاورزي تنها راهکار مقابله با بحران کمآبی است - سعیدنیا، . - 1395 ازاینرو حفاظت از آب که به معناي بهرهوري بیشتر از هر واحد آبمصرفی است، درجهت حمایت و حفظ امنیت غذایی و جانی فاکتور اساسی به شمار میآید . - Rantnkar & Gorardhan Das, 2006 - علاوه بر آن، عوامل بومشناختی بر جریان حفاظت از منابع آب تأثیر به سزایی دارند. ازیکطرف دوگانگی وضعیت انسانی بر شرایط منحصربه فرد فرهنگی و صفات تکاملی استوار است.
از یک منظر، انسانها در یک اکو سفر - بومسپهر - جاي گرفته و درکنارهم همزیستی دارند. انسان ها وابستگی اکولوژیکی مشترکی با سایر ساکنان طبیعت دارند. از منظر دیگر، انسان ها از سایر گونه ها بخاطر ظرافت هاي نوآورانه، فرهنگ هاي ممتاز و نهادهاي متنوع، متمایز هستند. آفرینش انسان این قدرت را براي دستکاري مستقل، نابودي و فرارفتن از محدودیت هاي محیط زیست طبیعی، از جمله تخریب منابع آب، فراهم آورده است Bijani, 2013 - ؛. - Buttel and Humphre, 2002 در طول قرن بیستم تعاریف متعددي به وجود آمده است. این تنوع تعاریف تنها در حوزه علوم انسانی و طبیعی نبوده است؛ بلکه علاوه بر آن، میان رشتههاي علمی مربوط به علوم انسانی ازجمله مردمشناسی، جغرافیا، روانشناسی و جامعهشناسی، متنوع بوده است Nguyen, 2009 - ؛ - Lawrence, 2003 که بوم شناسان انسانی و سایر متخصصان حوزهي جامعهشناسی زیستمحیطی از سال 1960 به اهمیت تعاملات میان جامعه و طبیعت تأکید میکنند. اخیراً نیز تعدادي از زیست محیط گرایان عنوان کردهاند که کاهش منابع طبیعی نظیر آب، هوا و خاك میتواند تأثیرات منفی بر روي امنیت اجتماعی، سیاسی و زیست بومی بگذارد. در حال حاضر منازعات قانونی و مستمري در مورد اینکه چگونه توسعهي اقتصادي و فناورانه این مشکلات حوزهي منابع طبیعی را حل خواهد کرد، وجود دارد. اما در این میان دلایل زیادي وجود دارد که چرا رویکرد بوم شناسی به عنوان رویکرد نظري مفید در این زمینه محسوب می شود
2 پیشینه موضوع
21 اهمیت منابع آب
یکی از مهمترین و مطمئنترین عوامل در جریان تأمین غذا در دنیاي امروزي، آب آبیاري است. این در حالی است که توزیع نامتعادل بارندگیها در مناطق مختلف منجر به ظهور اقلیم خشک و نیمه خشک گردیده است - شاهرودي و چیذري، . - 1386 این عوامل باعث شده است که این مناطق علیرغم برخورداري از توانمنديهاي بالقوه، به دلیل کمبود آب موردنیاز در توسعه و پیشرفت موفق نباشند. بااینوجود نباید راهها را بسته دید، بلکه با برنامهریزي دقیق و اعمال مدیریت همهجانبه ، حتی در مناطق خشک هم میتوان شاهد شکوفایی اقتصادي، فرهنگی و اجتماعی بود.اما در این میان، کشاورزي به علت ارتباط مستقیمی که با آب و طبیعت دارد، بهشدت از تنشهاي آبی تأثیر میپذیرد. مناطق خشک که از ویژگی کمآبی و بارندگی کم رنج میبرند، با شرایط کشاورزي متفاوت با مناطق پرباران مواجه هستند. در این مناطق کشاورزي به علت بروز خشکسالی و سیل در سالهاي مختلف، نیازمند بهکارگیري راهبردها و برنامههاي سازگار با این نوع از اقلیمها میباشد - مردانی بلداجی، . - 1381
22 وضعیت منابع آب در ایران
بررسی وضعیت منابع آب و مدیریت آن در ایران بیانگر این است که این کشور به لحاظ موقعیت جغرافیایی در زمره مناطق خشک جهان قرارگرفته و کمبود آب در آن مهمترین تنگناي توسعه کشاورزي به شمار میآید - . - Keshavarz et al., 2005 میزان بارش سالانه بهطور میانگین حدود 400 میلیارد مترمکعب در سال گزارششده و گفته میشود که نزدیک به 270 میلیارد مترمکعب آن بهصورت هاي مختلف ازجمله تبخیر از دسترس خارجشده و حدود 130 میلیارد مترمکعب آن آبهاي تجدید پذیر، آبهاي سطحی و زیرزمینی میباشند. از این مقدار نزدیک به 92 میلیارد مترمکعب به صورت جریان هاي سطحی در کشور جاريشده و حدود 38 میلیارد مترمکعب سفرههاي آب زیرزمینی را تغذیه مینماید این موضوع در نشست هماندیشی مشترك فرهنگستان علوم جمهوري اسلامی ایران و گروه منابع آب کمیته آبیاري و زهکشی ایران بررسی و گزارش شد که برآورد 130 میلیارد مترمکعب آبهاي تجدید پذیر براي سال 1370 معتبر بوده، بهطوريکه در ده سال اخیر این رقم به 115 میلیارد و در 5 سال اخیر - خشکترین دوران - به 104 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است - حیدري و تبریزي، . - 1394
23 بحران هاي موجود پیرامون مسائل آب
مهمترین مسائل و مشکلات در رابطه با سامانههاي آبی عبارتند از: 1 توزیع نابرابر، 2رشد جمعیت، 3 تنشهاي آبی، 4 کمیابی گستردهي منابع آب، 5 کنترل کیفیت آب و 6 سیل و خشکسالی . - AL Radif, 1999 - از نگاهی دیگر، چالشهاي تأمین آب را میتوان به شرح زیر اعلام نمود.
1 کمیابی آب: با توجه به روند کنترل آب پیشبینی میشود که در سال 2025 دوسوم جمعیت جهان با کمبود آب روبرو شوند. 2 عدم دسترسی به آب شرب تمیز و بهداشتی: علیرغم تلاشهاي بینالمللی تخمین زده میشود ۲/۱ میلیارد نفر فاقد دسترسی به آب شیرین - کشاورزي - و 2/2 میلیارد نفر فاقد دسترسی به آب بهداشتی باشند. 3 کنترل کیفیت آب: صنعتی شدن، شهرنشینی، رشد کلانشهرها و کشاورزي فشرده همگی باعث آلودگی آبراههها و آبهاي زیرزمینی شده و کاهش کیفیت آب را به همراه داشتهاند.
