بخشی از مقاله
معماری پایدار و ساختار شهر پایدار را می توان در نمونه های بسیاری از معماری گذشته ایران مشاهده نمود که در بسیاری از موارد، محیط زیست و اقلیم منطقه، موجب آنها شده اند و نشانه های آن در بافت شهری و روستایی و عناصر و عوامل معماری دیده می شوند. روستای کندوان نیز من جمله روستاهای پایدار است که در این مقاله به بررسی آن پرداخته می شود. هدف از بررسی این روستا، تحلیل و کشف تأثیر اقلیم بر ظهور عناصر و عواملی از این روستا است که سبب پایدار بودن این روستا شده اند. لذا برای انجام این تحقیق، فرض بر این است که آثار و عوامل تشکیل دهنده پایداری این روستا - مثل بافت و جهت گیری آن، ساختار مسکن و کران های آن و.... - دلیل و منطق اقلیمی و زیست محیطی دارند و اساس کار و روش تحقیق به این صورت است که ابتدا با مطالعه کلی از اقلیم سرد و کوهستانی و شرایط آسایش انسانی در آن آغاز شده و سپس با تطبیق و مقایسه بین عوامل مورد نیازی که باید در اینگونه اقلیم رعایت شوند و ساختار معماری و بافت روستایی کندوان ادامه یابد. بطوریکه در نهایت بتوان نتایجی از معقول و مستدل بودن عناصر پایدار شکل دهی این روستا با دلایل اقلیمی و زیست محیطی بیان نمود.
با بررسی معماری گذشته ایران، می توان به این نتیجه رسید که اغلب اقلیم مهمترین عامل برای رسیدن معماری به حالت پایدار خود بوده است که می توان این موارد پایداری را چه در معماری کویری ایران و چه در معماری کوهستانی و همچنین معتدل و مرطوب مشاهده نمود که البته تاثیر آن با توجه به شرایط آب و هوایی و اقلیمی هر منطقه، به صورت متفاوتی نمود یافته و عناصر معماری متفاوتی را خلاقانه به معماری آن اقلیم افزوده است که می توان از نمونه آن ها به روستاهای پایدار ایران من جمله کندوان، ابیانه، لافت، کندلوس و ... اشاره نمود که با توجه به در نظر گرفتن اقلیم آن منطقه، به بهترین نحو توانسته اند پاسخ گوی شرایط آسایش انسانی بوده و بدون ایجاد خدشه و نابودی طبیعت، بلکه با همسازی و تلفیق و در تطابق با طبیعت ایجاد شده اند در این مقاله روستای کندوان در استان آذربایجان شرقی، به عنوان نمونه موردی از تاثیر اقلیم بر شکل گیری معماری پایدار انتخاب شده است و پس از بررسی مختصری از شرایط اقلیمی منطقه سرد و کوهستانی ایران، به شرایط آسایش انسانی در این اقلیم دست یافته و پس از آن عواملی که در راستای همسازی با طبیعت و ایجاد معماری پایدار رعایت شده اند بررسی شده و دلیل شکل گیری عناصر و عوامل پایدار تشکیل دهنده این روستا- من جمله شکل گیری کران ها، نحوه بافت روستا، مسیرها و گذرها و ...- با دیدگاه اقلیمی نتیجه گیری خواهند شد.
اقلیم سرد و کوهستانی و شرایط معماری آن یکی از پایه های شکل گیری معماری ایرانی، اقلیم می باشد. انسان همواره در طول تاریخ سعی کرده است که سرپناه خود را با محیط پیرامونش هماهنگ سازد تا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خود ایجاد کرده و در واقع اقلیم و محیط زیست در شکل گیری این فضای زیست، دخالت مستقیم دارد. چگونگی برخورد با طبیعت و معماری در آن، واکنشی است که هر انسان در نقاط مختلف کره زمین داشته و خواهد داشت.
تقسیمات چهارگانه ای برای اقلیم ایران توسط دکتر حسن گنجی پیشنهاد شده است که شامل اقلیم معتدل و مرطوب، اقلیم سرد، اقلیم گرم و خشک و اقلیم گرم و مرطوب است. قریب به یک چهارم مساحت ایران کوهستانی است و لذا معماری بخش عظیمی از ایران در اقلیم سرد و کوهستانی برقرار شده است. روستای کندوان نیز در استان آذربایجان شرقی واقع شده و در این اقلیم قرار دارد. به همین دلیل ابتدا شرایط آب و هوایی این اقلیم بررسی می شود. در شکل 1 نقشه پهنه بندی اقلیمی ایران آورده شده که اقلیم سرد با رنگ طوسی روشن نشان داده شده و مکان روستای کندوان نیز با دایره مشخص شده است. کلیات آب و هوایی مناطق اقلیمی سرد به شرح زیر می باشد : - 1 سرمای شدید در زمستان و هوای معتدل در تابستان - 2 اختلاف بسیار زیاد درجه حرارت هوا بین دمای شب و روز - 3 بارش برف سنگین - 4 رطوبت کم هوا
از ویژگی های این اقلیم، گرمای شدید دره ها در فصل تابستان و اعتدال آن در زمستان است. مقدار و شدت تابش آفتاب این منطقه در فصل تابستان زیاد و در فصل زمستان بسیار کم است. زمستانها طولانی، سخت و به شدت سرد است.
-3 ویژگی های معماری بومی مناطق سرد
بطورکلی اصولی که برای جلوگیری از اتلاف حرارت ساختمان در قسمتهای مختلف این مناطق رعایت شده یکسان است. در مناطق سرد، منبع ایجاد حرارت در داخل ساختمان است و در این مناطق تا حد ممکن تلاش شده است تا به شکل طبیعی با گرمای ناشی از حضور افراد، پخت و پز و حیوانات ساختمان گرم شود.
اصول کلی این اقلیم:
- 1 استفاده از پلانهای متراکم و فشرده:
برودت بسیار زیاد هوا در بخش عمده ای از سال، در نواحی سرد و کوهستانی باعث شده است تا حداکثر استفاده از تابش آفتاب، بهره گیری از نوسان روزانه دما، حفظ حرارتی و جلوگیری از باد سرد زمستانی، در فضاهای مسکونی امری ضروری گردد و فرم بنا در جهت مقابله با سرمای شدید طراحی و اجرا می شود. لذا بناها دارای پلان و بافت متراکم هستند - شکل - 2 و فرم بنا باید به گونه ای باشد که سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر نماید تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد.
- 2 به حداقل رساندن سطح خارجی در برابر حجم مورد پوشش:
به دلیل سرمای شدید هوای این مناطق در فصل زمستان، فرم های باز یا فرم هایی که اضلاع شمالی جنوبی آنها بلندتر از اضلاع شرقی غربی هستند؛ مناسب نیست و بهتر است فرم ساختمان، فشرده و پلان مربع باشد. ساختمانهای دو طبقه با فرم مکعبی بهترین نوع ساختمان از نظر کنترل گرمای هوای داخل در زمستان است. زیرا در این حالات سطح تماس آن را با سرمای خارج کمتر می شود تا حرارت کمتری از درون به بیرون انتقال یابد لذا از احجامی نظیر مکعب یا مکعب مستطیل استفاده می کنند تا نسبت سطح خارجی بنا به حجم داخلی آن کاهش یابد و آن را در حداقل ممکن نگه دارد.
- 3 استفاده از مصالحی با ظرفیت و عایق حرارتی خوب:
بهتر است از مصالح موجود در این اقلیم بوده و از ظرفیت و مقاومت حرارتی خوبی برخوردار باشند تا گرمای بنا را در فضای داخلی آن حفظ نماید. بنابراین سنگ از مناسب ترین مصالح است و به وفور در این مناطق استفاده می شود.
- 4 به حداقل رساندن میزان تعویض هوای داخلی و تهویه طبیعی و در نتیجه جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخل به خارج ساختمان
