بخشی از مقاله
خلاصه
این پژوهش در پی آزمودن تاثیر میزان رقابت محصول بر عملکرد مالی شرکت هاي پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. براي انجام این پژوهش از مطالعات کتابخانه اي و همچنین داده هاي موجود در سایت بورس اوراق بهادار تهران استفاده شده است. نمونه بدست آمده شامل 82 شرکت طی سالهاي 1390-1385 است. در این پژوهش رقابت با استفاده از فرمول کیو توبین و عملکرد مالی نیز با استفاده از شاخص بازده دارایی ها و بازده حقوق صاحبان سهام سنجیده شده است.براي آزمون فرضیه ها از نرم افزار Stata نسخه 11 استفاده شد. نتایج نشان داد که رقابت محصول بر بازده دارایی ها و بازده حقوق صاحبان سهام به عنوان معیارهاي عملکرد مالی شرکت تاثیر مثبت و معناداري دارد.
مقدمه
در عصر جدید، گسترش فعالیت هاي بازاریابی جهانی منجر به رشد گریز ناپذیر رقابت در سطح جهان گشته است. رقابت جهانی در صنایع مختلف عامل مهمی است که بر روي موفقیت شرکت ها اثر می گذارد. در نتیجه رقابت، محصولاتی به بازار عرضه می شود که از نظر عملکرد و قیمت مورد نیاز مصرف کنندگان است. رقابت، دامنه کالاها را گسترش می دهد و موجب می گردد تا مصرف کنندگان اقلام مورد نیاز خود را به دست آورند. این پرسش که چرا برخی شرکت ها در رقابت موفق تر از سایرین عمل می کنند، پرسشی است که در عصر حاضر ذهن اغلب اقتصاد دانان، کارآفرینان، مدیران صنایع، شرکت ها و حتی دولت مردان را به خود مشغول ساخته است.
به عبارتی دیگر، بحث رقابت پذیري یکی از مهم ترین دغدغه هاي تجارت و فعالیت در محیط پویا و رقابتی امروز است. از مشخصه هاي دنیاي امروز تغییرات سریع و مداوم در محیط اقتصادي جهان است که حاصل آن شکل گیري رقابت شدید در اقتصاد جهانی است. از آن جا که رقابت پذیري زمینه هاي موفقیت اقتصادي را در صنایع مختلف فراهم می سازد، در سال هاي اخیر مورد توجه زیادي قرار می گیرد
در کنار گرایش ها و روندهاي جهانی سازي، پدیده رقابت شدید را می توان به محصولات جایگزین جذاب، مشتریان تحصیل کرده با سلیقه هاي پراکنده و گسیخته آن ها، حذف نظارت دولت و ابداع جدید کسب و کار نسبت داد. رقابت شدید به طور کلی به عدم توازن و تعادل ساختاري، کاهش موانع ورود و گاهی اوقات حتی عزل رهبران صنعتی منجر می شود
تئوري هاي زیادي در این زمینه بحث کرده اند که رقابت در بازار محصول یک نیروي قوي براي غلبه بر مشکلات ضروري به وجود آمده بین مدیران و سهام داران است. به دلیل این که رقابت بازار محصول مدیران را مجبور می کند تا عملکرد مالی شرکت را بهبود داده و بهترین تصمیم گیري را براي آینده داشته باشند، زیرا شکست در این مورد براي مدیر ممکن است به ورشکستی و یا حتی از دست دادن شغل او بیانجامد. به همین علت است که رقابت در بازار به انتخاب بهترین تصیم و قوانین مدیریت کمک می کند
در نظریه مزیت رقابتی، علاوه بر ویژگی هاي بنگاه به شرایط محیطی توجه می شود که بنگاه در آن فعالیت می کند .پورتر معتقد است که رقابت داخلی، موجب افزایش کارایی بنگاه ها و در نتیجه ارتقاء توانایی آنها براي رقابت در سطح بین المللی و بنگاه هاي خارجی خواهد شد. بارنی1 اولین کسی است که تعریف مفهومی قالب مندي از مزیت رقابتی پایدار بدین صورت ارایه کرده است:
شرکت زمانی به مزیت رقابتی پایدار می رسد که داراي استراتژي ایجاد ارزشی باشد که بطور همزمان توسط رقباي فعلی یا بالقوه بکار گرفته نمی شوند و همچنین رقبا قادر به کپی کردن مزایاي این استراتژي نباشندهمچنین در دنیاي امروز با توجه به شرایط بازار رقابت تعیین روش تامین مالی مناسب براي افزایش سودآوري شرکت ها امري ضروري می باشد و موفقیت شرکتها در گرو اتخاذ تدابیري است که به ارتقا عملکردشان کمک می کند - . - 4 از این رو ضروري است که پیش از هر گونه اقدامی، نسبت به عوامل کلیدي مزیت رقابتی پایدار آگاهی وجود داشته باشد تا در تعیین استراتژي ها و عملکرد شرکت موفقیت حاصل شود.
مطالعات اخیر نشان داده است که علاوه بر عوامل داخلی شرکت، عوامل خارج از مرزهاي شرکت همچون شرایط ساختار بازار محصول، وضعیت رقابت و فعالیت رقبا نیز میتواند تصمیمات مالی یک شرکت را تحت تاثیر قرار دهد. دراین مطالعه، پژوهشگر به بررسی اثرات رقابت محصول بر عملکرد مالی شرکت، با استفاده از معیارهاي نرخ بازده دارایی ها و نرخ بازده حقوق صاحبان سهام شرکت پرداخته است. شدت رقابت متغیر مستقل، عملکرد مالی متغیر وابسته و متغیرهاي اندازه شرکت و سرمایه گذاران نهادي به عنوان متغیرهاي کنترلی در نظر گرفته شده است. نتایج این پژوهش به مدیران کمک می کند تا هنگام اتخاذ تصمیمات مالی متغیرهاي بازاریابی نظیر شدت رقابت بازار محصول را در نظر داشته باشند. مثلا بدانند در شرایط رقابتی مختلف چه تصمیماتی در ارتباط با مسایل مالی شرکت خود اتخاذ کنند.
مبانی نظری پژوھش
٢-١. مفهوم رقابت پذیري و مزیت رقابتی پایدار
رقابت، به معناي تلاشی است که مجموعه رقباي حاضر در یک صنعت، جهت تحت فشار قراردادن یکدیگر به کار میگیرند و در این مسیر، هر یک از رقبا حداکثر توان و استعداد خود را در جهت بقا در میدان و دستیابی به مقدمات رشد و توسعه آتی اعمال می نماید. عواملی مانند ماهیت رقابت در سطح کلان و نیز راهبردهاي اداره شرکت، تأثیر بسزایی بر میزان رقابت پذیري دارند .از این روي، راهبردهایی که به منظور مدیریت مؤثر یک بنگاه اقتصادي تدوین و اجرا می گردد، تأثیري مستقیم بر عملکرد آن بنگاه و سطوح رقابت پذیري آن دارد . - 5 - مفهوم رقابت در مکاتب مختلف، متفاوت است.
در دیدگاه مکتب نئوکلاسیک، رقابت به عنوان نظریه ایستاي رقابت، بیانگر موقعیت تعادلی است که پایانی بر تلاش بنگاه ها براي تسلط بر بازار محسوب می شود. در مکتب مذکور، درجه رقابت بر اساس تعداد بنگاه هاي مشابه و نه بر اساس رفتار رقابتی تعیین می شود .در حالی که مخالفان این نظریه معتقدند که این وضعیت درگیر هیچ رقابتی نیست. ژرژسکو روزن معتقد است رقابت زمانی تحقق می یابد که عنصر انحصاري مبنی بر تفاوت بین بنگاه ها را بپذیریم. در این وضعیت، حوزه عمل رقابت، به تعداد بنگاه ها محدود نیست، بلکه منوط به شرایطی است که رفتارهاي متفاوت بنگاه ها را موجب می شود .
در این راستا شومپیتر و هایک رقابت را فرایندى پویا می دانند که طی آن، روش هاي تولید و محصولات برتر معرفی می شود. شومپیتر در این خصوص، اصطلاح" تخریب آفریننده "را به فرایند رقابت نسبت می دهد و معتقد است که رقابت در درون خود، نیروي محرك و پیش برنده اي به نام ابداع و نوآوري دارد. بنگاه ها از طریق نوآوري و ابداع می توانند هزینه هاي خود را کنترل کنند و به کیفیت بهتري دست یابند و به تضمین بقاي خود در بازار بپردازند .در این رویکرد، خلق مزیت رقابتی، با عرضه محصولات برتر و نوآوري همراه است و به ارتقاي بهره وري در طول زمان می انجامد
وو - 2012 - بیان می دارد که رقابت یکی از شرایط محیطی است که محرك هاي انگیزشی - مانند مزایاي دوجانبه - و رفتاري - رقابت یا همکاري - را تحت تاثیر قرار می دهد، که این امر تاثیر مهمی بر روي عملکرد سازمان دارد - . - 8 بنابر نظر گونگ و لیو - 2011 - 3، رقابت درون یک صنعت تاثیر زیادي بر شرکت هاي آن صنعت، عمق بازار و اثربخشی قیمت ها دارد
مفهوم مزیت رقابتی پایدار در سال 1984 توسط دي با پیشنهاد انواع مختلف استراتژي هایی که قادر به افزایش رقابت پذیري پایدار هستند، ظهور یافت، اما مفهوم امروزي توسط مایکل پورتر در بحث گونه شناسی استراتژي هاي رقابتی عمومی شرکت - پیشگامی در ارزان فروشی یا جایگاه - براي دستیابی به مزیت رقابتی پایدار بکار رفته است. به اعتقاد وى، یک کشور با توجه به ویژگی هاي خاص خود می تواند محیطی را فراهم کند که به خلق مزیت رقابتی توسط بنگاه هاي داخلی تشویق شود.
در نتیجه، قادر به تولید و صدور کالاهایی خواهد بود که متضمن رشد مستمر آن کشور باشد. در دیدگاه مذکور، بر ماندگاري یک کشور در صحنه رقابت جهانی تأکید می شود. در واقع، در نظریه مزیت رقابتی، علاوه بر ویژگی هاي بنگاه به شرایط محیطی توجه می شود که بنگاه در آن فعالیت می کند. پورتر معتقد است که رقابت داخلی، موجب افزایش کارایی بنگاه ها و در نتیجه ارتقاي توانایی آنها براي رقابت در سطح بین المللی و بنگاه هاي خارجی خواهد شد
٢-٢. محاسبه رقابت
درجه رقابت بازار محصول در اصطلاح عملیاتی، به قدرت انحصار کامل، یا انحصار چند جانبه یا رقابتی شرکت ها اشاره می کند. به عبارت دیگر رقابت بازار محصول به صورت درجه اي که شرکت ها می توانند بر قیمت یا کمیت تولید شده کنترل اعمال کنند، اندازه گیري می شود. لیندربرگ و راس نشان داده اند که توبین کیو شاخصی است که از لحاظ نظري بی عیب است و شاخصی قوي براي قدرت بازار شرکت است . - 11 - این معیار توسط پژوهشگري به نام جیمز توبین ابداع شد. پژوهشگرانی نظیر راتینا سامی - 2000 - 4 و همکاران، پاندي - 2004 - 5 و گانی و همکارارن - 2011 - 6 نیز از معیار توبین کیو به عنوان معیار رقابت بازار محصول براي بررسی تاثیر رقابت بازار محصول بر ساختار سرمایه استفاده کرده اند
ارزش دفتري کل دارایی ها در یکی دیگر از روش هاي محاسبه کیو توبین به صورت نسبت ارزش بازار یک شرکت به هزینه جایگزینی دارایی هاي آن تعریف می شود. در بازار رقابت کامل، این نسبت براي تمامی شرکت ها برابر یک است. بنابراین انتظار می رود که شرکت هاي داراي نسبت کیو توبین بالاتر از یک، از مزیت رقابتی آن ها کاسته شود. یعنی هر چه این شاخص بیشتر باشد، بیانگر تمرکز بیشتر و رقابت کمتر در صنعت است و بالعکس . - 14 - یکی دیگر از روش هاي اندازه گیري ، شدت رقابت شاخص هرفیندال هریشمن - HHI - است که یک مقیاس تمرکز صنعتی است. این معیار با استفاده از رابطه زیر محاسبه می شود:
شاخص هرفیندال بر اساس مجموع مجذور سهم بازار شرکتها محاسیه می شود .در رابطه ي فوق i به یک شرکت از مجموعه شرکتهاي درون صنعت وn به تعداد شرکت ها در یک صنعت خاص اشاره دارد. هر اندازه این شاخص که مقدار آن بین صفر تا یک خواهد بود، بزرگ تر باشد، صنعت متمرکزتر است . - 5 - در این پژوهش براي محاسبه کیوتوبین از فرمول - 1 - استفاده شده است.
٢-٣. مفهوم عملکرد مالی
در یک بنگاه اقتصادي که هدف، افزایش ثروت مالکان است، توجه به ازدیاد سود موجبات تحقق هدف را فراهم میآورد. گسترش فزاینده و پیچیدگی فعالیتهاي اقتصادي از یک سو و لزوم فراهم نمودن اطلاعات دقیق و وسیع از طریق سیستمهاي نظامهاي مالی ازسوي دیگر به تدوین اصول و ابداع روشها و راهحلهاي نوین و تسریع در دگرگونی شیوههاي متعارف در چند دهه اخیر انجامیده است. مجموعه این روشها و فنون که در جریان پیشرفت گزارشگري مالی در پاسخ به نیازهاي فزاینده به اطلاعات مالی ابداع، توسعه و تکامل یافته است، تجزیه و تحلیل صورتهاي مالی نامیده میشود.
