بخشی از مقاله
چکیده
بررسی تاریخی، ساختاری و تبیین مشخصات طنز یک دوره، نه تنها میتواند نوعی صورت بندی شگردها و مقوله های طنز باشد، بلکه کمک میکند رابطهی ادبیات طنز را با مردم نشان دهد که چگونه طنز موثرترین قالبی است که میتواند با جامعه ارتباط برقرار کند. مسئلهی اصلیِ مقالهی حاضر این است که طنز روزنامهای در مطبوعات گیلان در دوران مشروطه دارای چه جایگاه تاریخی و کدام مشخصات ساختی و موضوعی است. روش انجام این مقاله توصیفی و تحلیلی است و هدف از نگارش آن بررسی ویژگیهای تاریخی و جهت گیریهای موضوعی طنزهای روزنامههای گیلان در دورهی مشروطه از جمله خیرالکلام، جنگل و نسیم شمال است.
نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد روزنامههای نسیم شمال، جنگل و خیرالکلام در عصر مشروطه، روزنامههایی پیشرو محسوب میشدند. طنزهای این روزنامهها همپای گفتمانهای ملی و ناسیونالیستی در آن دوره حول محور مسائلی مانند وطن، میهن، قانون، مشروطه و جمهوری میچرخد، از این رو وجوهی آرمانی و کلی دارد. تحلیل مسیر موضوعی و چالشهای طنزپردازان در دورهی مشروطه حاکی از حملهی طنزپردازان به اشخاص و قدرتمندان است. از نظر قالب کلام نیز بیشتر طنزها به نثراند و به جز اشعار روزنامهی نسیم شمال، هیچ روزنامهی دیگری از شعر استفاده نکرده است.
واژگان کلیدی: طنز، مطبوعات گیلان، مشروطه.
-1 مقدمه
طنز در طول تاریخ، به شکلهای هجو، هزل، فکاهه، لطیفه و ... درآمده اما هر گاه رابطهی دقیقتری با آگاهی انتقادی پیدا کرده، واقعیت عمیقتری را جستجو نموده است. هرچقدر انسان سنتی خود را به انسان سیاسی نزدیک کرده، طنز نیز شکل سیاسی یافته است. تولّد انسان سیاسی ایرانی در عصر مشروطه، طنز را هم تبدیل به ابزاری کرد تا در برابر قدرت مقاومت کند و ناهنجاریهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه را به زبان خنده به گوش مردم برساند.پیدایش طنز سیاسی، ژورنالیستی، اجتماعی و انتقادی دقیقاً در دورهای رخ داد که مسئلهی دموکراتیک کردن آگاهی در ایران اتفاق افتاد. با پیدایش صنعت چاپ و آغاز کار روزنامهها، طنز ژورنالیستی و سیاسی نیز تولد یافت و به تدریج توانست به عنوان شکلی از بیان انتقادی در روزنامهها، حضور تأثیرگذاری داشته باشد.
پس از انقلاب مشروطه، روزنامههای غیردولتی شروع به فعالیت کردند. از آنجا که این روزنامهها در جستجوی مخاطب عام بودند، توانستند در همهی شهرهای بزرگ نفوذ پیدا کنند و مخاطبان فراوانی هم به دست آورند. گیلان به ویژه شهر رشت همپای بسیاری از شهرهای بزرگ چون تبریز، اصفهان، شیراز و مشهد در عرصه مشروطه صاحب روزنامه های مردمی شد.اولین روزنامهی رشت »خیرالکلام« بود که در سال 1285 ه .ش انتشار یافت. با انتشار روزنامه در همین سال طنز روزنامهای هم در گیلان شکل میگیرد. ستون طنز »مکاشفات« روزنامهی »خیرالکلام« در واقع آغاز طنز ژورنالیستی در گیلان است. از سال 1285 شمسی تا سال 1335 شمسی، روزنامهها و هفته نامههای بسیاری درگیلان منتشر میشد که همیشه همراه با طنز بود؛ روزنامههایی چون نسیم شمال، جنگل، طلوع، صورت، گیله مرد، شیطان، هفگز و چلنگر. برخی از این روزنامهها تأثیر بیشتر داشتند و برخی تأثیر کمتر. مثلاً روزنامهی نسیم شمال یکی از تأثیرگذارترین روزنامهها در افکار عمومی آن عصر بود و مردم همواره مشتاق خواندنش بودند.
در این مقاله تلاش شده است به بررسی تاریخی و تبیین مشخصات ساختی و موضوعی، تعدادی از طنزهای روزنامههای گیلان در دورهی مشروطه از جمله خیرالکلام، جنگل و نسیم شمال پرداخته شود. از این رو، ابتدا پیشینهای از مطبوعات و مطبوعات طنز ایران و گیلان به دست داده شده، سپس طنزهای مطبوعات مذکور از لحاظ ویژگی، سیر تاریخی و مشخصات فرهنگی تحلیل گردیده است. لازم به ذکر است که علاوه بر تحلیل و بررسی این روزنامه ها، سعی شده دست کم یک نمونه طنز برای آشنایی با فضای کلی روزنامه ارائه گردد. همچنین فهرست و مشخصات روزنامههای طنز گیلان در دورهی مشروطه و ستونهای طنز روزنامههای خیرالکلام، جنگل و نسیم شمال در قالب جداول جداگانه در پایان مقاله آمده است.
-2 مروری بر پیشینهی واژهی روزنامه در ایران
واژهی »روزنامه« در اشعار و نوشته های شاعران و نویسندگان ایرانی به چشم میخورد. قدیمیترین مآخذی که در آن واژهی »روزنامه« آمده است. اشعار عنصری در قرن چهارم ه.ق است:
به روزنامه ی ایّام در، همه پیداست گر بخواهی دانست روزنامه بخوان و یا ناصر خسرو در سفرنامهی خود می نویسد:»این معنی در مجامع بیت المقدس دیده بودم و تصویر کرده و همان جا بر روزنامه ای که داشتم تعلیق زدم.«باید توجه نمود که صرف وجود کلمهی »روزنامه« و »جریدهدر« ادبیّات فارسی، به این معنی نیست که در کشور ما روزنامه به معنی متداول جهانی و ژورنالیستی آن وجود داشته است. بلکه واژهی »روزنامه« در سده های پیشین به معنی گزارش و یادداشت روزانه به کار برده می شده است. قدیمی ترین مآخذی که می توان واژه ی »روزنامه« را به معنا و مفهوم امروزی دید، کتاب »مآثرالآثار« اعتماد السلطنه در زمان ناصرالدین شاه قاجار بوده است. - صلح جو، - 8 - 7 : 1348
1-2 تأسیس روزنامه در زمان ناصرالدین شاه
»روزنامه به شکل متداول جهانی آن در کشور ما از سال 1231 ه. ق با ورود ماشین چاپ سربی از روسیه به تبریز به وجود آمد. اندک مدّتی بعد از ورود دستگاه چاپ به تبریز، این صنعت جوان در اغلب شهرهای مهم ایران رواج پیدا کرد. به گفته یکثرا مورّخین، قدیمی ترین روزنامهی فارسی زبان در ایران را میرزا صالح شیرازی در سال 1253 ه .ق برابر با 1216 م در تهران منتشر ساخت. این روزنامه در دارالخلافه تهران انتشار مییافت.« - طباطبایی، - 15 : 1366
پیدایش» روزنامه به طور مرتّب و منظم از اقدامات میرزا تقی خان امیر کبیر در زمان سلطنت ناصرالدین شاه است. این مرد بزرگ مانند اقدامات مفید و اساسی دیگری که در ایران انجام داد به تأسیس روزنامه، نظیر جراید اروپا اقدام نمود و در دوران وزارت خود روزنامهیوقایع» اتّفاقیه« را تأسیس و منتشر کرد که بعدها با نام »ایران سلطانی« و »ایران« انتشار یافت. ریاست ادارهی دارالطباعه را صنیع الدوله که از رجال مطلع و دانشمند و آشنا به زبان های خارجی بود، برعهده داشت و در زمان تصدی همین اعتمادالسلطنه
