بخشی از مقاله
چکیده
در سال های اخیر، علیرغم رشد بی رویه معماری مدرن و به تبع آن زندگی آپارتمان نشینی در شهرها، شاهد ظهور فضاهایی کسل ، خسته کننده، مرده و در عین حال یکنواخت و هم شکل هستیم.خانه هایی مدول وار و مکعبی شکل که تنها تفاوت آنها در نوع و نهایتا" نحوه به کارگیری مصالح خلاصه می شود.فضاهایی بی روح و بی کیفیت که به تبع ماهیت خاص خود، نوعی زندگی از پیش تعیین شده را که از دستاوردهای معماری و تفکر مدرن است را به ساکنانش دیکته می کند.
مکانی که تنها برای خوردن و خوابیدن چندساعته طراحی شده و به لحاظ کالبدی اجازه به فعلیت رسیدن مفاهیمی چون انعطاف پذیری، هویت مندی، احساس تعلق و خاطره پذیری را به ساکنانش نمی دهد. در این تحقیق، نگارنده درصدد است با بررسی موارد مذکور، میزان و نوع شکل گیری خاطره در کودکان امروز و دیروز را در یک مصداق موردی مربوط به دوره معماری قاجار - خانه لاریها - بررسی و تحلیل نماید. لازم به ذکر است برای رسیدن به نتیجه دقیقتر و کاملتر از روش تحقیق توصیفی استفاده شده است، هرچند استفاده از منابع مکتوب کتابخانهای برای حصول اطمینان و ارائه راهکارهای اساسی و کاربردی نیز در نظر گرفته شده است تا بتواند در نهایت با استفاده از روش ترکیبی به جمعبندی مناسب و قابل قبول برسد.
مقدمه
خود را متعلق به یک مکان دانستن، همواره مهمترین عامل برای دوام پایداری یک فضا، چه به لحاظ کالبدی و فعالیتی و چه از نظر معنایی و خاطرهای بوده است. بی انصافی است اگر خانه، به خصوص خانهای که مراحل مختلف رشد و بلوغ یک انسان به عنوان برترین مخلوقات خداوند، در آن سپری شده، مکانی که شاهد خندهها، گریه-ها، بازیها و شیطنتهای کودکانه، زمین خوردنها و بلند شدنها، قهرها و آشتیها و ...... به طور کلی همه مراحل حیات بشری بوده است، تنها در کالبد فیزیکی و ظاهری خلاصه شود.چرا که هنگامی که یک فضا به اندازهای خود را لایق میکند که دیگر نمیتوان آنرا از حافظه بشر پاک کرد، بیتردید فضایی است هویت ساز، نسبی و حتی تاریخی که هرگز به طور کامل از بین نمیرود.
پس خانهها و فضاهای مربوط به آن نیز حکم مکان را مییابند، مکانهایی که در گوشه گوشه آن، میتوان شاهد شکل گیری خاطرهای بزرگ یا کوچک بود.ساختار خانههای سنتی، حتی شهرهای سنتی ما با خاطره عجین است.گوشههای پررمزو راز، حیاطهای پراز عطر بهار نارنج، لذت پاشیدن آب از فواره حوض میان حیاط، شیشههای رنگی و ارسیهای دلربا، ...........همه و همه کوله باری از خاطرههای کودکان نسل خود را به همراه دارد.
در واقع بالابودن قابلیت و نیز کیفیت فضایی این مجموعهها، به مخاطب کودک و حتی بزرگسال، این اجازه را میدهد تا از هرقسمت این مجموعه بتواند راوی نقل قولی، داستانی و یا ماجرایی برای سرگرمی و لذت سایرین باشد. حال آنکه کودک امروز، در فضای محدود و بسته آپارتمانی همه و همه با در و دیوار روبرو است و هیچ نکته مبهم و قابل ارزشی برای کنجکاوی در فضا برای او وجود ندارد تا بتواند او را با خود همراه کند. بدین منظور این نوشتار به عنوان مورد مطالعه، به چگونگی شکلگیری خاطره در یکی از دستاوردهای مهم مسکونی دوره قاجار در شهر یزد به نام خانه لاری ها، میپردازد.
به نظر میرسد همانطور که خاطرات شیرین نسل پیشین از دور هم جمع شدنهای اعضای خانواده و با هم بودن آنها نشأت می-گیرد، در عین حال میتوان نقش و تأثیر مهم کالبد معماری در تقویت حس مکان و خاطره سازی در فضا را نیز مورد توجه قرار داد. در نهایت هدف بر این است که امروزه نیز بتوان با تعریف دوباره فضاهای این چنینی در خانههای مسکونی به مفهوم معاصر خود، به احیای این پدیده مهم و لذت بخش در زندگی بشر پرداخت.
.2 طرح مسأله پژوهش
فرضیه پژوهش بر این امر استوار است که با استفاده از شناخت دو مؤلفه مکان و حس تعلق در حوزه مباحث علوم رفتاری می توان به چگونگی شکل گیری خاطره در فضای خانه از دید کودک پی برد. از سوی دیگر سؤالات پژوهش شامل موارد زیر می باشد: مؤلفههای مؤثر در شکلگیری خاطره چیست؟ و در این راستا آیا می توان جایگاه مشخصی برای خاطره در دیدگاههای متفاوت که در علوم مختلف مرتبط با معماری وجود دارند، در نظر گرفت؟ و در نهایت هدف پژوهش برمبنای کیفیت بخشیدن به مفهوم خانه و ارتقاء مطلوبیت فضای زندگی برای مخاطب کودک قرار می-گیرد.
3 .پیشینه تحقیق
پروشانسکی1، هویت فردی را منبعث از هویت مکانی و این هویت را نشأت گرفته از ادراک، شناخت و درنهایت احساسات نسبت به مکان میداند. - مک اندرو، . - 21953وی با تأکید بر هویت مکان به عنوان بستر و عامل ارتباطی مهم در ارتباط انسان، بر نقش عوامل کالبدی به عنوان بخشی از عناصر اجتماعی در محیط تأکید میکند و بر این اساس، عامل مهم تعامل و ارتباط تنگاتنگ فرد با محیط خود را به عناصر کالبدی محیط به عنوان بخشی از هویت ذهنی و فردی ارجاع میدهد.با این دیدگاه، کودک با ساختار متفاوت جسمانی و نیز ذهنی، بسیار متأثر از ویژگیهای محیط فیزیکی خانه قرار می-گیرد.تنوع، پیچیدگی و نبود محدودیتهای محیطی به شکل مثبت با تحول شناختی رابطه دارد.
فرصت دادن به کودکان برای اکتشاف محیط، از عوامل مهم برای رسیدن به این هدف است.بدین ترتیب واضح است که هرچه محیط، قابلیت بیشتری برای نایل شدن به این امر داشته باشد، در میزان تعلق خاطر، دلبستگی و خاطره برگرفتن از آن تواناتر است. ادوارد رلف3، با بیان ادراک به تجربه از مکان اعتقاد دارد که در حس مکان انسانها، مفهومی فراتر از خصوصیات کالبدی و عناصر کالبدی در یک مکان را درک میکنند و به نوعی پیوستگی و ارتباط ممتد با روح مکان را احساس مینمایند.
کریستین نوربرگ شولتز4، پدیدارشناس معروف، هدف از معماری را ایجاد فضای مرکز یا فضای هستی میداند که در آن، فرد خود را با محیط تطبیق داده و با آن مکان، همذات پنداری میکند.او بر این اعتقاد است که ماهیت مکان، کلیتی شامل اشیاء و عناصر کالبدی ساخته شده است، در حالی که ساختار مکان شامل منظر، سکنی گزینی، فضا و شخصیت در محیط کالبدی است.در نهایت او به درستی معنی را عامل هویت بخشی و فضای هستی را عامل تعلق افراد به محیط بیان میکند. - نوربرگ شولتز، - 52000
در نهایت، جیمزگیبسون6 با بیان نظریه قابلیت محیط خود، مهر تأییدی بر یافته های پیشین میزند.از دیدگاه او، قابلیتهایی که توسط محیط فراهم میشود، آن چیزی است که محیط پیشنهاد، فراهم، چیدمان و دعوت میکند.قابلیت محیط، مفهومی وابسته به زمینه است که برخوردار از سطوح و یا لایههای مختلفی درخور توجه به فضاهای معماری است. به طورکلی محیطهای کالبدی اطراف ما، نقش مهمی را در معنادهی و سامان بخشی به زندگیمان بازی میکنند.
پس جای تعجب ندارد که کودک، خانهای را که در آن زندگی کرده و به بلوغ رسیده را آنقدر به هویت شخصی خود مرتبط بداند که او را به شدت به آن مکان و تجارب موجود درآن وابسته کند. محیط فیزیکی خانه، به ویژه برای کودکان حائز اهمیت است.چاولا - 1991 - 7 ادبیات پژوهشی مربوط به اثرات محیط کالبدی خانه به کودکان را بازنگری کرده و به نتایج زیر میرسد: در وهلهی نخست، تنوع، پیجیدگی و نبود محدویتهای محیطی را به شکل مثبت با تحول شناختی مرتبط میداند. در واقع از دیدگاه او، فرصت دادن به کودکان برای اکتشاف محیط، میتواند در راستای این هدف عمل کند. در وهلهی دوم، دسترسی به فضاهای گوناگون بیرون از خانه، در ارتقای این امر، مهم میشمارد. - 1387، محمودی -
در جمعبندی میتوان به این گفتهی دونالد اپل یارد - 1969 - 8 استناد کرد که عامل شناخت بهتر بعضی ساختمانها را در سه دلیل خلاصه میکند. این سه عامل ویژگیهای فرم، ویژگیهای رؤیت پذیری، ویژگیهای استفاده و اهمیت هستند. ویژگی فرم که اهمیت خاصی دارد، محدوده مرئی ساختمان است. اگر ساختمانها، محدوده مرئی روشنی داشته باشند و از محیط اطراف خود به طور کامل قابل تمییز باشند، شکلی مشخص در زمینه اطراف خود هستند.کودک به ساختمانهای با محدوده مرئی متفاوت از محیط اطراف خود راحتتر توجه میکند. چگونه دیده شدن ساختمانها یا ویژگی رؤیت پذیری، عامل دیگری برای تشخیص یک ساختمان است.
ساختمانهای واقع در تقاطعهای پرعبور، مجاور فضاهای باز یا قرار گرفته در حاشیه بزرگراهها بهتر دیده شده و به خاطر سپرده میشوند.نزدیکی یا مجاورت یک ساختمان با یک نقطه ایستگاهی، دیگر عامل پیش بینی کننده چگونگی شناخته شدن یک بناست. مطالعه اپل یارد با تقویت مفهوم "نشانه" لینچ9 در رابطه با مناطق با تراکم استفاده بالا در نقشههای ترسیمشده توسط مردم تکامل مییابد.استفاده خاص که موجب شناخت ساختمانهای با عملکرد ویژه بیمارستان میباشد، عامل مهم دیگر در نقشههای شناختی بوده، در حالیکه اهمیت تاریخی به این شدت در نقشهها موردتوجه نبوده است. در یک جمع-بندی کلی میتوان عوامل تصور محیط را که اپل یارد تشخیص داده است، با قوانین سازماندهی بصری گشتالت نیز قابل تبیین دانست. - پاکزاد و بزرگ ، - 1393
.4 چیستی خاطره و فاکتورهای شکل گیری آن در خانه لاریها
خاطره در فرهنگ لغت دهخدا، به معنای اموری است که بر شخص گذشته باشد و آثاری از آن در ذهن شخص مانده باشد.در فرهنگ عمید خاطره، حتی اثری را که از یک واقعه در ذهن کسی میماند، نیز شامل میشود. رابطهی هیجانی و معنادار میان مردم و محل سکنای آنها است."خانه، حکایت از مکانی امن و پیش بینی پذیر دارد که فرد درآن بر فضا و زمان فرمان میراند. خانه، ارتباط اصلی میان شخص و باقی دنیاست." - دووی12، - 1985 محیطهای فیزیکی اطراف ما نقش مهمی را در معنادهی و سازمان بخشی به زندگیمان بازی میکنند. پس جای تعجب ندارد که اگر فرد مکانی را که در آن زندگی میکند، آنقدر با هویت شخصی خود مرتبط بداند که او را به شدت به آن مکان و تجارب موجود در آن وابسته کند.
"خانه برای همه مردم، مرکز دنیا و جایگاه نظم بخشی بینظمی-هاست." - دانکن13، - 1985 بستری که حیات بشری در آن جریان مییابد، رویدادها و حوادث در آن رخ میدهند؛ رویدادها و اتفاقاتی که حیات بشری با آنها تکامل و نمو مییابد و سبب ساز شکل گیری خاطره میگردد. پس گزافه نیست اگر ذهن را محل انباشت خاطرهها بدانیم. خانه، در زندگی دیروز پدران ما، محل شکل گیری خاطرههای جمعی است. خاطره جمعی در واقع مجموعهای از حافظههای فردی و گروهی است که تصور جمعی را از خاطره شخصی جدا میسازد. خاطره جمعی بین همه افراد خانواده مشترک میشود، اتفاق میافتد و میگذرد. به طور کلی معماری دوران قاجار در دو دوره کلی دسته بندی میشود:
.1دوره اول: این دوره که با سلطنت آقامحمدخان قاجار آغاز میشود و با سلطنت محمدشاه قاجار به پایان میرسد، با نگاه حاکم بر معماری درون گرا و مبنای سبک اصفهانی است و سعی در به کمال رساندن این نوع معماری را در بناهایی چون حرم حضرت معصومه - ع - در قم و مسجد سلطانی و..... به وضوح اثبات میرساند.
.2دوره دوم: این دوره نیز که با سلطنت ناصرالدین شاه قاجار شروع میشود و تا پایان حکومت قاجار ادامه دارد، التقاطی از معماری بومی و معماری غربی است؛ چرا که در این دوره بر اثر مسافرتهای ناصرالدین شاه و نیز اعزام عدهای از محصلین ایرانی به اروپا و همچنین تحت تأثیر قرارگرفتن هیأت حاکمه و نخبگان جامعه، سبک تازهای در معماری آغاز میشود. خانه لاریها، از حمله بناهای سنتی احداث شده در اواسط دوره قاجاریه - 1286ه.ق - و متعلق به یکی از تجار برجسته این خطه در آن زمان، از بناهای شاخص و مهم دوره قاجار در یزد است. این خانه که تا اواخر دوران پهلوی اول رونق و آبادانی خاص یک خانه اعیانی را داشته است، از عمده ساختارهای معماری اصیل و سنتی کویر پیروی نموده و الگوهای صحیح مردمداری و فرهنگ زندگی ساکنین آن در آن زمان کاملا" رعایت شده است.
در طرح خانه لاریها، ارتباط بصری بین اتاقها و فضای بیرون دیده میشود.گشادگی، فراخی، دید آزاد داشتن و...........که جزئی از طبیعت انسانی و بر اساس سرشت و فطرت پاک اوست، در رابطه پروخالی مجموعه در ذهن جستجوگر کودک به زیبایی تمام نقش میبندد. نظم هندسی سطوح افقی و عمودی، حالت بلورین کامل تک تک اتاقها، نظم آنها با یکدیگر بر گرد حیاط بر اساس اصول ناب هندسی، ترکیبی یکپارچه و یکدست برای بازیها و شیطنتهای کودکانه میسازد. در محور عمودی نیز، تناسب ارتفاع و عمق اتاقها، شیشههای رنگی انعکاس دهنده نور طلایی رنگ خورشید، بازی مرموز سایهها و ........... همه برای ذهن کودک جذاب است.
براساس پژوهشها، خلاقیت کودکان به قدرت خیال پردازی آن-ها بستگی دارد. - کریپنر14،. - 1999از طرفی تنوع رفتاری در مکان، در خاطره سازی برای این گروه سنی بسیار مهم است. در این خانه به علت هویتمندی و احساس تعلق ساکنین به فضا و سازگار بودن آن با جوامع پیرامون خود، کودکان به راحتی میتوانند فضای موردنیاز خود را برای بازی بیایند. تنوع فضایی در خانه لاریها، از حیاط اصلی و تالار با فضای وسیع و دلباز تا پستو، مطبخ و زیرزمین با فضای تاریک و بسته را شامل میشود.
کنجها و گوشههای اتاق ارسی، شیشههای رنگی که محدودکننده دید از بیرون به درون اتاق است، همنشینی رنگهای مختلف سبز، قرمز، زرد و آبی در کنار هم از جمله عوامل مهم این خانه در خلق بازیهای پرجنب جوش و هیجانی برای کودک است. بی تردید اغراق نیست اگر زندگی کودک را در بازی تعریف کنیم، بازی برای کودک چیزی بس فراتر از یک فعالیت فیزیکی چندساعته که برای مدتی او را به خود مشغول میدارد، است.کودک، بسیاری از درسهای زندگی خود را از بازی میآموزد، امری که با ساعتها حضور در فضای چهاردیواری و آموزش آکادمیک حتی در مراتب پایین نیز حاصل نمیشود.
