بخشی از مقاله
چکیده
مهمترین عناصر سازنده بافت تاریخی یزد خانههای آن است. هدف اصلی این پژوهش بررسی تطبیقی الگوهای معماری خانههای تکحیاطه یزد در دوره قاجار و در پایان گونهشناسی آنها است. برای این منظور هشت خانه مشهور تکحیاطه را انتخاب و اطلاعات اولیه آن مانند عکس و نقشه و تاریخچهشان را تهیه میکنیم. سپس به بررسی انواع فضاهای موجود در آنها و چگونگیِ قرارگیریشان در بنا میپردازیم. پس از آن میکوشیم بر اساس یافتن الگوهای معماری مشترک میان آنها، خانهها را دستهبندی و گونهشناسی کنیم.
در این پژوهش از روش مطالعه موردی و برای بررسی معماری آثار از روش تحلیلی ساختاری استفاده خواهد شد. پرسشهای تحقیق درباره چگونگی بررسی ویژگیهای مشترک معماری در خانههای قاجاری یزد، تشخیص گونه معماری غالب در این خانهها است. در پایان، دو گونه متداول خانه بر اساس قرارگیری فضاهای اصلی در اطراف حیاط مرکزی شناسایی شد.
مقدمه
بافت تاریخی یزد از مهمترین بافتهای مسکونی ایران است که شهرت جهانی دارد. بخش عمده این بافت هنوز پابرجا و بخشهایی از آن نیز تخریب شده است. مهمترین عناصر سازنده بافت تاریخی یزد خانههای آن است. این خانهها واجد ارزشهای منحصر به فردی است که زندگی انسانهای آن روزگار را مینمایاند. با اینکه خانهها اشکال مختلفی دارند، میتوان الگوهای معماری مشترکی نیز میان آنها یافت. در این تحقیق میخواهیم بدانیم سازندگان این بناها از چه الگوهای معماری و چه زبان مشترکی استفاده کردهاند. برای این منظور هشت خانه تکحیاطه مشهور را انتخاب و اطلاعات اولیه آن مانند عکس و نقشه و تاریخچهشان را تهیه میکنیم. سپس به بررسی انواع فضاهای موجود در آنها و چگونگیِ قرارگیریشان در بنا میپردازیم. پس از آن میکوشیم بر اساس یافتن الگوهای معماری مشترک میان آنها، خانهها را دستهبندی و گونهشناسی کنیم. نکته مشترک اولیه میان این خانهها این است که همه آنها تکحیاطهاند و یا حداکثر یک فضای باز خدماتی دارند که این فضای باز دوم در بررسی ما جایی ندارد.
پرسشهای تحقیق چنیناند: ویژگیهای مشترک معماری میان خانههای قاجاری یزد را از چه منظری باید جستجو کرد: کارکردی، سازهای، تزئیناتی، و یا آرایش فضایی؟ گونه معماری غالب در خانههای یزد چگونه بوده است؟ هدف اصلی این پژوهش بررسی تطبیقی الگوهای معماری خانههای یزد در دوره قاجار است..
مهمترین منبعی که به تحلیل خانههای یزد از دید معماری پرداخته، الفبای کالبد خانه سنتی یزد است. در این کتاب، نخست، فضاهای اصلی خانههای یزد معرفی و سپس به نحوه چیدمان آنها در کنار یکدیگر در خانههای مختلف پرداخته شده است. در پایان نیز برخی الگوهای غالب در آرایش فضایی خانهها نشان داده شده است. کتاب مفید دیگر در این زمینه آشنایی با معماری مسکونی ایرانی، گونهشناسی درونگرا است که به بررسی خانههای چند شهر مهم ایران، از جمله یزد، پرداخته است. در اینجا نیز سعی شده است که خانهها دستهبندی شوند. گنجنامه، ج14 نیز منبع مهمی برای دستیابی به نقشههای مناسب و اطلاعات تاریخی است. کتاب دیگری که به بررسی الگوهای معماری مسکونی تاریخی ایران پرداخته، خانه فرهنگ طبیعت است. با اینکه مطالعات آن خانههای یزد را در بر نمیگیرد، اما از نظر روش تحلیل و نحوه گونهشناسی بسیار مفید است.
روش تحقیق
چون بخشی از این تحقیق شامل مطالعات میدانی میشود، از روش مطالعه موردی و برای بررسی معماری آثار از روش تحلیلی ساختاری استفاده خواهد شد. بخشهای اصلی این تحقیق شامل شناسایی، بررسی میدانی، برداشت و تهیه نقشه، جستجوی اطلاعات تاریخی، تحلیل کالبدی، شناخت الگوی معماری، مقایسه این الگوها با یکدیگر است.
.1 توصیف معماری خانهها
.1,1 خانه تهرانیها
گفته میشود که این خانه حدود صد تا صد و پنجاه سال قدمت دارد. بنا از یک بخش اصلی و یک بخش خدماتی تشکیل شده است. بخش اصلی آن عبارت است از حیاطی مستطیلشکل که با فضاهایی بسته با ارتفاع معادل دو طبقه محصور شده است. بخش خدماتی در جنوب خانه قرار و ورودی مستقلی دارد. در هر جبهه از حیاط، فضاهای میانی ارتفاعی به اندازه دو طبقه پیدا کرده و به همراه فضاهای طرفین خود، که دو طبقهاند، حصاری یکاندازه به گرد حیاط پدید آوردهاند. در این میان فقط جبهه جنوبی حیاط اندکی مرتفعتر شده و این، افزون بر وجود بادگیری بر فراز ایوانِ این جبهه، آن را از دیگر جبهههای حیاط تا حدی متمایز کرده است. در حیاط آبنما، به جای مرکز، در مقابل ایوان نشسته و فضاهای سبز در میان قرار گرفته است. بخش دیگر خانه سردابهایی است که در شرق و جنوب آن وجود دارند.
شکل -1 خانه تهرانیها، طبقه اول
شکل -2 خانه تهرانیها، طبقه دوم
.2,1 خانه سمسار
این خانه بنایی است قاجای و بخش اعظم فضاهای آن به دور حیاط جمع شدهاند. بیشترِ فضاهای خانه در دو جبهه شمال و جنوب حیاط واقع است. جبهه جنوبی عمیقتر است و فضاهای وسیعتری در خود جای داده. جبهههای شرقی و غربی حیاط بیشتر به فضاهای نمیباز، مانند ایوان و ایوانچه، اختصاص یافته است.
