بخشی از مقاله
چکیده
پدیده جنگ عامل حرکت، ﲢول، تغیﲑ و زایش در فرهنگ، زبان، سنت و باورها است و در ساخت ذهنیت نویسندگان و هنرمندان اثر گذار است. در ایران با شروع جنگ، به مسئله جنگ در ادبیات داستانی تو جه شد و پرداخﱳ به آن و تب عات اجت ماعی، ان سانی، سیا سی و اقتصادیاش راههای نویﲏ را پیش پای نویسندگان قرار داد و جنگ جلوه ویژهای در ادبیات یافت. چرایی نوشﱳ از جنگ، موجب چگونگی نو شﱳ در باره آن شد و ب نابر ن گاهی که نوی سندگان به مو ضوع و پیا مدهای آن دا شتند، رویکرد های مت فاوتی در دا ستاننوی سی ج نگ پدید آمد. ازﲨله: داستانهای ارزش ﳏور، داستانهای جامعه ﳏور؛ داستانهای انتقاد ﳏور و داستانهای انسان ﳏور. مسئله اصلی این مقاله، ﲢلیل وتوصیِف انتقادی داستانهای ارزش-ﳏور جنگ و به دست دادن ویژگیهای عمده آن است. پس از انقلاب و شروع ج نگ در حوزه ادب یات دا ستانی گو نهای نو از نوی سندگان پدید آمدند که آثارشان درباره جنگ، بار ادبیات انقلاب اسلامی را ن یز بردوش گر فت و در پیو ند با باور های آ ییﲏ، ب یانگر جهانبیﲏ دیﲏ و انقلابی شد. این رویکرد در آغاز و تا میانه راه اغلب به گروه نویسندگان خاص و حﱵ ناشران و ﳖادهای معیﲏ تعلق داشت که پارهای از آﳖا در جنگ هم مشارکت داشتهاند. شخصیتهای داستانهای ارزشﳏور علاوه بر دغدغه ملیت و وطن، دغدغه دین دارند؛ به ﳘﲔ دلیل این رویکرد با حوادث صدر اسلام و عاشورای ا مام ح سﲔ - ع - پیو ند می خورد و از آن تأثﲑ می پذیرد. در ا ین داستانها، زنده ماندن به هر قیمﱵ به صورت وسوسه ای توصیف می شود که برازنده انسان نیست. مطلق بودن شخصیتها، از ویژگیهای بارز اغلب این داستانها است. انسانهای مردد در این داستانها، اصولا تغیﲑ و ﲢول مثبت مییابند و هیچگاه در تردید باقی ﳕیمانند. در برخی از این آثار چهرههایی که از رزمندگان ترسیم میشود، در حد تیپ باقی میماند و تصویری که از آﳖا عرضه میشود، مذهﱯ است. فضای داستانهای این رویکرد تک صدا و ایدئولوژیک است و باعث میشود شخصیت ها در دو دسته خوب و بد، سیاه و سفید، باورمند و غﲑباورمند تثبیت شوند و هر یک دارای هویﱵ ثا بت و ﲡ لی ﲤامع یار خوبی و بدی ج لوه کن ند. ب سیاری از داستانهای ارزشﳏور در نظام پﲑنگ از الگوهای مشابه استفاده میکنند و یک ماجرا در داستانهای ﳐتلف تکرار میشود. از ﲨله الگوهایی که در این داستانها دیده و تکرار میشود، الگوی >رویارویی و تغیﲑ< و الگوی >بازآموزی و تغیﲑ< است.
مقدمه
با شروع ج نگ ﲢمی لی در سال 1359 م سئله ج نگ در ادب یات دا ستانی معا صر ا یران منعکس شد و پرداخﱳ به ج نگ و تب عات اجتماعی، انسانی، سیاسی و اقتصادی آن راههای نویﲏ را پیش روی نویسندگان قرار داد و بسیاری از آﳖا نسبت به جنگ و پیامدهای آن بی تفاوت ﳕاندند. بر اساس آمار کتابشناسیها بیش از صد رمان و دو هزار داستان کوتاه، حاصل تلاش های بیست و چهار سال - 1359-1384 - نوی سندگی در ا ین عر صه ا ست - ر.ک. فرا ست 1384؛ برومند، 1384؛ حداد، . - 1374 بعد از تاریخ این کتابشناسیها نیز داستانهای کوتاه و رمانهای متعددی نوشته شده است. درباره آثار داستانیای که در باره جنگ پدید می آید، عناوین و تعابﲑ متفاوت به کار میرود؛ از ﲨله: ادبیاتِ ج نگ، ادبیاتِ پایداری، ادبیاتِ مقاومت و ادبیاتِ دفاع مقدس. هرکدام از این عناوین را می توان به ﲞش هایی از دا ستان هایی که در باره ج نگ پد ید آ مده اطلاق کرد؛ اما در ﲢلیلهای علمی این پدیده - ادبیات داستانی با موضوع جنگ - ، موضوع ﲝث، جنگ است. هرچند هر جنگی یک مهاجم دارد و یک مدافع. به عبارت دیگر، جنگ از زاویه دید هر کدام از طرفﲔ به گو نه های مت فاوت ت عبﲑ و تف سﲑ می شود و بدون شک مدافع، حق دارد از د فاع، پا یداری و مقاو مت و ن یز ﲢم یل ج نگ سخن بگو ید؛ زیرا در هر حال، اوست که آسیب دیده است. چنان که روال تارﳜی جنگ هشت ساله ما نیز نشان داد، ایرانیان در این سالها در حال د فاع بودها ند و سراﳒام سیا سی ج نگ ن یز اث بات کرد که عراق متجاوز و آغازگرجنگ بوده است. 1 برای ادبیات جنگ بسته به هدف، تقسیم بندیهای ﳐتلفی عرضه شده است. براساس نوع مﱳ، ادبیات جنگ به چهار نوع زیر تقسیم شده:
.1 داستان .2 شعر؛
.3 ﳕایشنامه؛ .4 خاطره.
1. آثار جبهه - ادبیات جبهه - .
2. آثار پشت جبهه - ادبیات پشت جبهه - .
3. آثار مقاومت و پایداری - ادبیات پایداری یا مقاومت - . - ر.ک. سنگری،. - 1377
1. پیش از ا ین، نوی سنده در مقا له >ادب یات دا ستانی ج نگ و ت عابﲑ دی گر آن در ایران< در این باره نوشته است. - ر.ک. سعیدی، - 1387 نیز، پیشنهاد میکنم در کنار خواندن تعریف جنگ و ادبیات جنگ در نشانی مذکور، این مقالات را هم ببینید:
الف - اﲪد شاکری، >سایه جنگ بر سر دفاع مقدس<، در: گام ﳖادن بر شیب تند، ﲥران، خانه کتاب،.1391
ب - اﲪد شاکری، >هنجار شناسی جنگ و دفاع از منظر داستان<، در: گام ﳖادن بر شیب تند، ﲥران، خانه کتاب،.1391 این دو مقاله اﲪد شاکری به رغم اینکه به نظر میرسد گاه نگاه بیطرفانهای ندارد، در دستهبندی نظرها و آنچه پیش از این گفته شده موفق است و ایدهها و پرسشهای خوبی را بیان میکند.
ج - مسعود کوثری >درآمدی برجامعه شناسی ادبیاتجنگ<، در: نامه پژوهش؛ ویژه دفاع مقدس، سال سوم، ﴰاره9، .1377 برای کوثری بیشﱰ منظر و وجه جامعهشناسانه مﱳ ادبی اﳘیت دارد.
.2 این تقسیم از دکﱰ مسعود کوثری است. ر.ک.: مسعود کوثری، >درآمدی بر جامعه شناسی ادبیات جنگ<، در: نامه پژوهش؛ ویژه دفاع مقدس، سال سوم، ﴰاره ﳖم، تابستان.1377
4. آثار مهاجران و اردوگاه نشینان - ادبیات اردوگاهی - .
5. آثار مهاجرت - ادبیات مهاجرت یا تبعید - .
6. آ ثار ا سارت - ادب یات ا سارت یا ادب یات بازدا شتگاهی - - درباره ادبیات بازداشتگاهی ر.ک.سرهنگی،. - 1377
هر چ ند به ن ظر میر سد تق سیم ب ندی فوق که ب نابر مو ضوع و موقع یتِ حوادث صورت گرف ته، دق یق و گو یا نی ست. چ نان که گاه ﳕی توان مرز مشخصی را بﲔ آثاری که در این تقسیم بندی قرار می-گﲑد، م ش خص کرد؛ ز یرا ﳑ کن ا ست یک ا ثر در د سته های مت فاوتی جای گﲑد. ﳏ مد ر ضا سر شار در ک تاب نیم ن گاهی به ه شت سال ق صه نویسی جنگ، داستانهای جنگ را از منظرهای ﳐتلف تقسیم بندی می-کند. او در یک مورد، ادبیات جنگ را به سه دسته زیر تقسیم می-کند:
1. آثاری که در جهت تأیید مقاومت مردماند.
2. آثاری که در جهت نفی مقاومت مردم هستند و بذر تردید و تزلزل را در روحیه مردم میکارند.
3. آثار کجدار و مریز که اگرچه جنگ را نفی نکردهاند، به تأیید آن نیز نپرداختهاند. ﳘو در جای دیگری ادبیات جنگ را به سه گروه آثاری از جنگ، آثاری درباره جنگ و آثاری در حاشیه جنگ تقسیم میکند. او ﳘچنﲔ این تقسیم بندی را نیز بیان میکند: جنگ با دﴰن داخلی، جنگ با دﴰن بعثی، جنگ دریایی با امریکا در خلیج فارس. تقسیم بندی بر اساس زاویه دید و موضوع داستانها نیز در کارهای سرشار دیده میشود - ر. ک. سرشار، 1373 به نقل از حداد، . - 40 : 1374 ﳏمد باقر ﳒفزاده بارفروش نیز در مقاله >تأملی در داستان نویسی امروز ایران و داستانهای جنگ< که در ﳎموعه مقالات ﲰینار برر سی ر مان ج نگ منت شر شده، پی شنهادهایی را برای د سته ب ندی ادبیات جنگ عرضه کرده است. از نظر او یک تقسیم بندی میتواند بر ا ساس نوع ب یان با شد که در دو مقو له ک لی جدی - ﲪا سی و غﲑﲪاسی یا رزمی و غﲑ رزمی - و غﲑ جدی - شامل داستانهای معموﱄ، عاطفی و ساده، اندوهناک و تراژیک و طنز - است. ﳘچنﲔ این تقسیم بندی از مناظر زیر هم از پیشنهادهای ایشان است: گروه سﲏ، مکان داستان، قالب داستانی، شخصیتهای داستانی، موضوع داستان، سبک، زن یا مرد ﳏور بودن شخصیتها و... - ﳒفزاده بارفروش، 1370 به نقل از حداد، . - 40 : 1374 ب نا بر دروﳕا یه م طرح در دا ستان ها و ج هت گﲑی نوی سنده یا روایت و نوع نگاه به جنگ نیز رویکردهای متفاوتی برای ادبیات دا ستانی ج نگ تر سیم شده ا ست. از ﲨ له، تق سیم آ ثار ج نگ به سه دسته زیر:
1. داستانهای منفینگر؛
2. داستانهای مثبتنگر؛
3. داستانهای تلفیقی از دو دیدگاه - ر.ک.حنیف، 1378و. - 1386
نوع دی گری از تق سیم ب ندی ادب یات ج نگ برا ساس دوره تارﳜی است. از این رو ادبیات جنگ میتواند به دو دوره تقسیم شود:
1. ادبیات زمان جنگ
2. ادبیات پس از جنگ
هرکدام از این دو دوره تقسیم بندی و ویژگیهای خاص خود را دارد. در پژوهشی که نتیجه ﲞشی از آن در این مقاله عرضه می-شود، ابتدا تقسیم بندی اخﲑ در مد نظر قرار گرفته و داستان های ادبیات جنگ در دو ﲞش زمانی مذکور ﲢلیل شدهاند. سپس جریانهایی که در دا ستان نوی سی ج نگ و جود دارد و رویکرد های ﳐتل فی که نوی سندگان به مو ضوع ج نگ دا شتها ند و بر ا ساس آن روی کرد به
