بخشی از مقاله
چکیده :
در این اثر علمی محققین با هدف توصیف و تحلیل ساختار نظام آموزشی ابتدا به تاریخچه نظام آموزشی در جهان پرداختند و به دنبال آن تاریخچه نظام آموزشی در ایران را بررسی نمودند. در توصیف و تحلیل نظام و ساختار نظام آموزشی در دوره قبل و بعد از انقلاب اسلامی مورد بررسی علمی قرار گرفت و نقاط قوت و ضعف آنها تبیین گردید در ادامه چندین طرح ساختاری که با هدف بهبود ساختار آموزش و پرورش مطرح شده بود مورد بررسی قرار گرفتند و در پایان به استناد این یافته های علمی و پژوهشی پیشنهاداتی برای علاقمندان مطرح گردید.
مقدمه
در عصر ما جایگاه بی نظیر آموزش و پرورش برای تمامی کشورها و ملتها بصورت بدیهی پذیرفته شده است. از شاهدان این واقعیت، اختصاص ارقام کلان به مقوله آموزش و پرورش در بودجه ی سالیانه کشورهاست. دولت ها به تحقیق پذیرفته اند که ترسیم و تحقق چشم اندازِ روشن آینده برای هر جامعه،توسط آموزش و پرورش صورت می گیرد و هر گونه غفلت از این جایگاه ضربات جبران ناپذیری را به جامعه و آرمان های آن وارد می نماید و بر همین اساس است که تلاش جوامع در طول تاریخ حکایت از حمایت همه جانبه ی آنها به آموزش و پرورش داشته است.
سیر تاریخی تغییر و تحول در ساختار سازمان ها ، خصوصاً سازمانهای آموزشی نشان می دهد که همت و اراده متولیان و دلسوزان آموزش و پرورش،همواره طراحی و ایجاد ساختاری روان ، کارآمد و پاسخگو به نیازهای تعلیم و تربیت و مردم بوده است سازمان های آموزشی به طور اعم،و نظام آموزش و پرورش به طور اخص در نیم قرن اخیر در زمینه ی شیوه ی اداره وانجام رسالت و وظایف ذاتی خویش دچار تغییرات قابل ملاحظه ای شده و ضرورت بهبود شیوه های آن بر متولیان آموزش و پرورش آشکار گردیده است.
- فروغی و همکاران، - 1386 یکی از ابزارهایی که نظام های آموزشی برای بهبود و بهسازی سازمان خود به عنوان اهداف اساسی و بنیادین،باید استفاده نماید، ساختار می باشد تا بتواند در شرایط رقابتی به فعالیت ادامه دهد و علاوء بر بقاء خود کمک کار سایر سازمان ها نیز باشد. - الوانی ، - 1375 بر همین اساس سازمانها معمولاً نمی توانند از یک ساختار ثابت برای همیشه استفاده کنند. عوامل داخلی و خارجی زیادی سازمان ها را مجبور به ایجاد ساختارهایی مناسب و در صورت لزوم ناچار به تغییر آنان می نماید.
سازمان های امروزی نیازمند اصلاح و بهبود دائمی هستند. زیرا ساختارسازمان، بقا و تداوم آن را تضمین می کند و تناسب و عدم تناسب آن با محیط داخلی و خارجی موجد فرصت ها و تهدیدهای بی شماری است که می تواند موجبات پیشرفت یا عقب گرد سازمان را فراهم کند. - مراد مند، - 1389 اگر این اهمیت را برای همه ی سازمانها بپذیریم به حکم عقل این ارزش برای تعلیم و تربیت مضاعف تر و ارزشمندتر است بر همین اساس در این مقاله علمی روندی تحلیلی انتقادی به ساختار نظام آموزشی ایران در چند دهه ی گذشته صورت گرفته شده است تا شدید در پرتو آن بتوان تجارب ارزشمندی برای مدیران و متولیان آموزش و پرورش فراهم گردد.
تعلیم و تربیت قدیم و سنتی در ایران و جهان
سوابق تعلیم و تربیت آدمی در اعصار قبل از تاریخ نشان می دهد که به علت ناچیز بودن میراث اجتماعی و ساده بودن ارتباطات انسان، آموزش و پرورش بوسیله ی خانواده ها و بیشتر به بطور غیر عمدی انجام می گرفت . آن گونه که صافی بیان می کند:
در اعصار قبل از تاریخ ،آدمی به امر تربیت توجه نداشته است و اصولاً در اندیشه ی پرورش خردسالان نبوده است . نسل نوخاسته با تقلید از بزرگترها و یا احیاناً با کارورزی در خانواده و یا کار آموزی نزد استادکار با فنون و رموز کار و امور زندگی و نحوه ی تولید آشنا گردید و از این طریق به سازگاری با محیط و همزیستی با طبیعت و رفع احتیاجات خود اقدام کرده است اما رفته رفته با گسترش جمعیت بشری و وسیع شدن حوزه دانش ها و مهارتها و بوجود آمدن شهرها و روستاها، لزوم دخالت آگاهانه در پرورش فرزندان احساس گردید .
برهمین اساس بود که در جوامع متولیانی برای انجام این مهم پدید آمد. با گذر زمان این دخالت آگاهانه به صورت منسجم تر و مدون تر خود را نشان داد که تشکیل ساختارهای دقیق وکارشناسی شده نظام های آموزشی در کشورها سند گویای این ادعا در عصر و زمانه ی ماست. در ایران از زمان صدر اسلام تاکنون سازمانهای متعددی جهت تحقق اهداف تعلیم و تربیت فرزندان پدید آمده است ، که نقش هرکدام از آنها در زمان خود قابل بررسی می باشد . اما در میان این سازمانها نقش چهار سازمان زیر از همه پر رنگ تر بوده است.
-1خانه -2مسجد -3مکتب -4 مدرسه
ساختار اداری و مدارس به سبک جدید تا قبل از انقلاب اسلامی
در مورد تاریخ ایجاد مدارس به سبک جدید همان گونه که صافی بیان می کند"تاسیس دارالفنون در سال 1228 هجری شمسی و توسعه مدارس ایران در برخی شهرستانهای بزرگ را می توان سر آغاز معرفی نظام جدید در ایران دانست 1369 - ،". - 81 از آن زمان تاکنون تغییرات بسیار زیادی در مدارس و نظام آموزشی به وجود آمده است که نویسنده به خاطر ارتباط موضوع این پژوهش با نظام آموزشی و ساختار مدارس به صورت اختصار این تغییرات و قوانین مهم و مرتبط با آموزش و پرورش و ساختار آن را از دیدگاه - صافی ، - 1380مورد بررسی قرار می دهد.
الف - تاسیس وزارت علوم
چهار سال پس ازتاسیس دارالفنون برای نخستین بار درسال 1232 هجری شمسی - 158 سال پیش - جهت اداره امور تعلیم و تربیت کشور وزارتخانه ای به نام وزارت علوم تاسیس گردید و برای آن وظایفی متعددی چون اداره مدارس ، اداره اوقاف،اداره مطبوعات و.. تعیین گردید. این وزارت خانه بعدها به وزارت معارف ، اوقاف و صنایع مستطرفه تغییر یافت و به موجب قانون اداری معارف مصوب 1289 دارای ساختار اداری شد.
ب - قانون اداری وزارت معارف
این قانون، اولین قانون در زمینه ی آموزش و پرورش است که به سازمان و تشکیلات اداری اختصاص یافته و پس از آن در سال 1290 هجری شمسی قانون اساسی معارف به تصویب رسید.
ج - وزارت فرهنگ
با تصویب کلمه فرهنگ به جای معارف در فرهنگستان ایران ، وزارت معارف در سال 1317 هجری شمسی وزارت فرهنگ نامیده شد و این نام تا تصویب قانون تفکیک وزارت در سال 1343 هجری شمسی همچنان پا بر جا ماند.
د - قانون تفکیک وزارت فرهنگ و تشکیل وزارت آموزش و پرورش
این قانون در 15 آذر 1343 به تصویب رسید و به موجب آن ، کلیه وظایفی که به عهده وزارت فرهنگ بود به وزارت آموزش و پرورش و وزارت فرهنگ و هنر و سازمان اوقاف محول گردید.
.5 قانون تاسیس وزارت علوم و آموزش عالی این قانون در بهمن ماه 1346 به تصویب رسید و اولین بار وظایف مربوط به آموزش عالی از وزارت آموزش و پرورش جدا شد و به وزارت خانه ای با این نام واگذار شد . در سال 1348 تشکیلات وزارت آموزش و پرورش بر اساس اهداف و وظایف این وزارت خانه تهیه و مورد تایید قرار گرفت.
تغییرات ایجاد شده در نظام آموزشی و ساختار مدارس در سایه تغییر قوانین تا قبل از انقلاب اسلامی در مورد تاریخ ایجاد مدارس به سبک جدید همان گونه که صافی بیان می کند"تاسیس دارالفنون در سال 1368 هجری قمری و توسعه مدارس ایران در برخی شهرستانهای بزرگ را می توان سر آغاز معرفی نظام جدید در ایران دانست 1369 - ،" . - 81 از آن زمان تاکنون تغییرات بسیار زیادی در مدارس و نظام آموزشی به وجود آمده است که نویسنده از شرح آنها خود داری می کند، اما به خاطر ارتباط موضوع این پژوهش با نظام آموزش دوره ی متوسطه به صورت اختصار تغییرات این دوره مورد بررسی قرار می گیرد.
دوره های مهم در نظام آموزش متوسطه ی ایران
در تاریخ مدارس ایران چهار مقطع زمانی را می توان از سرنوشت سازترین ومهم ترین سالها برای نظام آموزشی دانست. که دو دوره آن مر بوط به قبل از انقلاب اسلامی و دو دوره آن مربوط به بعد از انقلاب اسلامی است که در زیر به طول مختصر تشریح می شود: -1درسال 1313 هجری شمسی همان گونه که صافی بیان می دارد"دوره های تحصیلی ایران شامل 6 سال دوره ی ابتدایی ، 3 سال دوره ی اول متوسطه و 3 سال دوره ی دوم متوسطه بود که به تصویب مجلس وقت رسید و با این مصوبه محل تحصیل دوره ی ابتدایی دبستان و مدرس این دوره معلم نامید شد و محل تحصیل دوره ی متوسطه را دبیرستان و مدرس این دوره دبیر نام گذاری شد 1369 - ، ". - 81این وضعیت تا سال 1345 ادامه یافت.
-2 در سال1345هجری شمسی نیز تغییرات اساسی در نظام آموزشی مدارس ایران رخ داد ، که بیشترین تغییرات مربوط به دوره ی متوسطه بود. این تغییرات به استناد گفته های صافی " شامل ایجاد دوره ی کودکستانی بین 2تا 3 سال ، دبستان 5سال ،دوره ی راهنمایی 3 سال و دوره ی متوسطه 4 سال می باشد و تحصیلات عالی هم بر حسب مورد از 2تا 7 سال به اجرا گذاشته شد. - 1369، - 82این وضعیت نیز تا سال 1369 با کمترین تغییرات ادامه داشت.
تغییرات ایجاد شده در نظام آموزشی و ساختار مدارس در سایه تغییر قوانین بعد از انقلاب اسلامی -3 سال 1369هجری شمسی یکی از مهم ترین سالها در نظام آموزشی دوره ی متوسطه ایران به شمار می آید در این سال با تصویب طرحی تحت عنوان"استقرار نظام جدید آموزش متوسطه" توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و اعلام این طرح به وزارت وقت آموزش و پرورش تغییرات اساسی در نظام آموزشی کشور خصوصاً در دوره ی متوسطه رخ داد که به خاطر اهمیت این تغییرات به گوشه ای از مبانی و اهداف این طرح که در" کتاب کلیات نظام جدید آموزش متوسطه" درج گردیده و از سوی وزرات آموزش و پرورش در سال 1375 انتشار یافته است به اختصار اشاراتی می گردد.
سالهای 1370 لغایت 1377 را می توان یکی از مهم ترین دورانها در نظام آموزش متوسطه کشور دانست. مهم ترین تغییرات و تحولات در نظام آموزش متوسطه ی کشور در این سالها را می توان به شرح زیر بیان کرد:
تغییر مدت زمان تحصیل در دوره ی متوسطه از 4 سال به 3 سال. استقرار نظام نیم سالی - واحدی در آموزش متوسطه ی کشوربرای اولین بار. استقرار دوره ی یک ساله پیش دانشگاهی برای اولین بار. استقرار نظام کار دانش و فنی و حرفه ای به شکلی تازه و جدید. انتقال هدایت تحصیلی دانش آموزان از دوره ی راهنمایی به دوره ی متوسطه - وزارت آموزش و پرورش، . - 1375 این تغییرات و تحولات، دست آوردهای ارزشمندی برای نظام آموزشی کشور به همراه داشت که از جمله ی آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد.
استقرار دوره ی پیش دانشگاهی : بر اساس اهداف اولیه ی این طرح قرار بود درصد محدودی از دانش آموزان مستعد فارغ التحصیل دوره ی متوسطه جذب شوند و بر اساس نیاز کشور برای ورود به دانشگاه آماده شوند. تشکیل شاخه کاردانش و فنی حرفه ای : از برجسته ترین نقاط قوت و اهداف این تغییرات تشکیل شاخه ی کاردانش و فنی و حرفه ای به شکل کاملاً نو بوده است. کوتاه شدن دوره ی آموزش عمومی از 12 سال به 11 سال : با اجرای این طرح طول دوره ی آموزش عمومی از 12 سال به 11 سال تقلیل یافت .
