بخشی از مقاله
چکیده:
در عصر کنونی که با گسترش روز افزون و پیچیدگی فزاینده مناسبات و تعاملات اجتماعی همراه است، وسایل ارتباط جمعی - مطبوعات، رادیو، تلویزیون و... - به دلایل بسیاری دارای اهمیت هستند. در واقع رسانه های جمعی صنایع در حال رشد و پویایی هستند که به ایجاد اشتغال، تولید کالا و خدمات و تغذیه مناسب صنایع می پردازند. از سوی دیگر رسانه های جمعی سرچشمه قدرت محسوب می شوند یعنی ابزاری برای کنترل، مدیریت و نوآوری هستند که می توانند جانشینی برای کاربرد زور، اجبار و نظایر آن از سوی نهادهای قدرت در جامعه باشند.
از این رو پژوهش حاضر به بررسی عوامل موثر بر رضایتمندی مخاطبان از تلویزیون ماهواره ای است. این پژوهش با استفاده از روش پیمایش انجام شده است. جامعه آماری این تحقیق را مخاطبان کرمانشاهی 15 تا 50 سال تشکیل داده اند. حجم نمونه 384 نفر می باشد. اطلاعات تحقیق با استفاده از ابزار پرسشنامه گردآوری شده است. یافته های تحقیق نشان می دهند که متغیر اعتماد به تلویزیون ماهواره ای - 0/548 - بالاترین اثر کل را بر متغیر رضایتمندی کسب شده از تلویزیون ماهواره ای داشته است.
مقدمه و بیان مساله:
در دهه 60 میلادی متفکرانی چون مارشال مک لوهان 1968 - ، - 1964 فرا رسیدن عصر دهکده جهانی را پیش بینی کرده بودند، جهانی که در آن به علت حضور رسانه های مختلف و قدرتمند فاصله های میان کشورها روز به روز کم اهمیت تر می شود، امروزه به مدد تغییراتی که در حوزه رسانه ها و فناوری های مخابراتی انجام گرفته است نه تنها این پیش گویی محقق شده است بلکه روز به روز بر ابعاد این کوچک شدگی جهان و از بین رفتن محدودیت های پیشین برای ارتباط بین نقاط مختلف جهان، افزوده می شود. برخی از صاحب نظران حوزه رسانه ، نیز بر این باور بودند که جامعه جدیدی در حال شکل گیری است که خصوصیت عمده آن حاکمیت فناوری به نام ماهواره می باشد.
به باور آنان این جامعه جدید که به یک اعتبار جامعه اطلاعاتی نیز نامیده می شود، پدیده ای نوین اما به سرعت در حال گسترش است. به نظر می رسد با توجه به این واقعیت که که امروزه حدود 90 ماهواره در سرتاسر جهان در حال فعالیت می باشند که این تعداد، امواج حدود 7000 شبکه تلویزیونی را ارسال می کنند
در دوره جدید که با رشد فناوری رسانه ای همراه است، پدیده ماهواره به طور جدی تر و همه جانبه سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ایدئولوژی، علایق، روحیات و رفتار آدمیان در فرهنگ های گوناگون را تحت تاثیر قرار داده است
ظهور ماهواره ای مخابراتی منجر به انحصار زدایی رسانه ای شده اند، دیگر حاکمیت های سیاسی توان ایجاد مرزهای رسانه ای سخت و محکم برای مردمانشان را ندارند، گرچه می توانند دسترسی به این شبکه ها را به تعویق اندازند یا محدود نمایند اما این امکان که برای همیشه تنها صدا و تصویر رسانه های مورد تاییدشان به مخاطبان محلی عرضه شود، فرآیندی ناممکن به نظر می رسد.
مساله مخاطب شناسی شبکه های تلویزیون ماهواره ای در ایران زمانی اهمیت بیشتری می یابد که به این نکته توجه ویژه داشته باشیم که جامعه ایران یک جامعه چند قومیتی - کرد، ترک، عرب، فارس و... - و چند مذهبی - اسلام - تشیع و تسنن - ، زردتشتی، یهودیت، مسیحیت و... - می باشد اما تمامی برنامه های شبکه های سراسری تلویزیون ایران - با گستره پخش سراسر کشور - به زبان فارسی پخش می شوند و تنها برنامه های دینی که در این شبکه ها پخش می شوند مربوط به دین اسلام و مذهب تشیع است.
گرچه شبکه هایی در سطح استانی برای پخش برنامه به زبان محلی تاسیس شده اند اما در این شبکه ها نیز بیشتر برنامه ها به زبان فارسی پخش می شود و تنها قسمت کمی از برنامه ها به زبان غیر فارسی پخش می شوند و تمامی برنامه های مذهبی به مذهب تشیع اختصاص دارد و برنامه ای در مورد حتی مذهب تسنن که یک مذهب اسلامی هست نیز پخش نمی شود.
به این صورت دیده می شود که گونه ای انحصار زبانی و مذهبی نیز بر تلویزیون داخلی ایران سایه افکنده است. تحقیق حاضر در یکی از شهرهای کرد نشین ایران - کرمانشاه - انجام می گیرد که گرایشات واگریانه هویتی و زبانی پیوسته در میان آنان وجود داشته است و بخش زیادی از جمعیت این شهر کرد - درصد - 75 و اهل سنت 30 - درصد - و می باشند
در حالیکه زبان پخش برنامه ها فارسی و مذهب مورد توجه تشیع می باشد، تحت این شرایط این امکان وجود دارد که مخاطبان برای رفع تبعیض رسانه ای و حس محرومیتی که ممکن است داشته باشند به تماشای برنامه های ماهواره ای خاصه شبکه های ماهواره ای کرد زبان بپردازند، می توان گفت با توجه به انحصارهای چندگانه ای - سیاسی، مذهبی و زبانی - که بر تلویزیون ایران حاکم است بررسی سوالاتی از قبیل سوالات زیر اهمیت می یابند:
مخاطبان تا چه اندازه از شبکه های ماهواره ای استفاده می کنند؟ برنامه های شبکه های تلویزیون ماهواره ای چه نیازهایی را از مخاطبان برطرف می کنند؟ مخاطبان در چه زمینه هایی بیشترین میزان رضایتمندی خود را به دست آورده اند؟، این شبکه ها با چه خصوصیاتی در نزد مخاطبان شناخته می شوند و تا چه حد قابل اعتماد هستند و نهایتا این که چه عواملی بر میزان رضایت مندی از تلویزیون ماهواره ای تأثیر گذار هستند؟
پیشینه تجربی پژوهش:
با مروری بر مقالات نوشته شده و پژوهش های خارجی انجام گرفته به نظر می رسد که می توان گفت با اینکه بیش از هفت دهه از شکل گیری رویکرد استفاده و رضایتمندی می گذرد، اما همچنان کارآمد و قابل استفاده است. اما نحوه کاربست آن در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه متفاوت می باشد. در کشورهای توسعه یافته تلاش می شود تا این رویکرد درباره رسانه های نوینی چون شبکه های اجتماعی، سایت یوتیوب و رادیوهای HD و... به کار گرفته شود و از این طریق به روزآمد کردن این رویکرد و منطبق ساختن آن با رسانه های جدید می پردازند
نکته مهم دیگر درباره کشورهای توسعه یافته این است که به علل متفاوتی چون پذیرش اصل آزادی و تکثر رسانه ای و همچنین سهم عمده ای که این کشورها در راه اندازی شبکه های ماهواره ای و بازار رسانه دارند، استفاده از تلویزیون ماهواره ای و شبکه های آن به اندازه ای که برای کشورهایی در حال توسعه ای چون اردن، ایران، مصر، کویت، نیجریه و... اهمیت دارد، اهمیت ندارد و در آنجا به عنوان مساله اجتماعی در نظر گرفته نمی شود و به همین خاطر در آنجا چندان به تحقیق در این باره پرداخته نمی شود، مگر در مطالعاتی تطبیقی برای بررسی میزان استفاده و اعتماد به هر کدام از این شبکه ها اما در کشورهای در حال توسعه - کشورهای آفریقایی و خاورمیانه - ، که تقریبا ساختارهای سیاسی و اقتصادی و نظام رسانه ای شبیه به ایران دارند، تماشای شبکه های ماهواره ای و نگرانی درباره کاهش اهمیت رسانه های ملی همچنان به عنوان یک مساله اجتماعی وجود دارد و مورد بررسی و پژوهش قرار می گیرد
در میان پژوهش های داخلی، حجم عمده ای از این تحقیقات به تحلیل وسیله - چیستی و چرایی ماهواره - و یا تحلیل تاثیر پیام های ماهواره ای
عمدتا تاثیرها و پیام های منفی برنامه های ماهواره ای برای جامعه پرداخته اند و آنچه در این بین مورد غفلت واقع شده است مخاطب شناسی تلویزیون های ماهواره ای می باشد. در پژوهش های اندکی که در زمینه مخاطب پژوهی تلویزیون ماهواره ای انجام گرفته اند
میان رضایتمندی های مورد انتظار مخاطبان - آنچه که انتظار دارند - و رضایتمندی های کسب شده مخاطبان - آنچه که به دست می آورند - تمایزی گذاشته نشده است و به بررسی جداگانه هر کدام از آنها نپرداخته اند و تنها رضایتمندی کسب شده را مورد بررسی خود قرار داده اند، همچنین این تحقیقات با بررسی رضایتمندی های کسب شده تمرکز خود را صرفا ویژگی های مخاطبان قرار داده اند یعنی جریان یک سویه ای از مخاطب به رسانه را در نظر گرفته اند و به بررسی ویژگی های تلویزیون ماهواره ای و فرصت های رضایت بخشی که این تلویزیون می تواند در اختیار مخاطبان بگذارند نپرداخته اند، در حالیکه در تحقیق حاضر فرآیند مصرف رسانه ای مخاطبان یک فرآیند دوسویه ای در نظر گرفته شده است که هم از ویژگی های مخاطبان و هم از ویژگی های رسانه تاثیر می پذیرد.
بنابراین در این تحقیق سعی شده است با تفاوت گذاشتن میان انتظارات رسانه ای و تجربه رسانه ای مخاطبان، دریابیم که چه میزان شکاف بین آنچه که مخاطبان از تلویزیون ماهواره ای می خواهند و آنچه که به دست می آورند، وجود دارد، بدیهی است هرچه این شکاف کمتر باشد میزان رضایتمندی مخاطبان از مصرف رسانه مورد نظر افزایش خواهد یافت . در پایان هم باید گفت که علی رغم یادآوری نظریه پردازان رویکرد استفاده و رضایتمندی که باید علاوه بر هویت فردی افراد - که در این رویکرد مورد توجه قرار گرفته است - ، هویت اجتماعی افراد و گروه هایی که آنها در آن عضویت دارند - که رویکرد استفاده و رضایتمندی چندان به آن نپرداخته است - نیز مورد توجه قرار گیرد
تاکنون پژوهش های انجام گرفته هویت اجتماعی افراد را به عنوان یک متغیر تاثیر گذار مورد بررسی خود قرار نداده اند به همین خاطر با توجه به جامعه آماری تحقیق حاضر که شهروندان شهر کرمانشاه می باشد و اکثریت آن را قوم کرد تشکیل می دهد، سعی شده است تا میزان هویت قومی و ملی افراد و رابطه آنها با میزان و نحوه استفاده مخاطبان از این تلویزیون نیز مورد بررسی قرار گیرد.
چارچوب نظری:
امروزه پیش فرض اساسی کل صنعت رسانه ها که به زحمت می توان شکی در مورد آن داشت، گزینش مخاطب میان شبکه ها و انواع محتواها بر اساس نوعی ملاک است. در نتیجه در سنت های تحقیقاتی که درباره رفتار و مصرف رسانه ای مخاطبان، فعالیت های رسانه ها، انگیزه ها و رضایتمندی های مخاطبان تحقیق و پژوهش می کنند، نظریه مخاطب منفعل جایی ندارد و مخاطب از بین مجاری ارتباطی و محتواهایی که به او عرضه می شود، به انتخابی آگاهانه و انگیزه دار دست می زند
مک کویل در کتاب نظریه و تحقیق در ارتباطات - 2005 - ، به پنج سنت اصلی در زمینه مخاطب پژوهی اشاره می کند: تحقیق تاثیرها، نقد ادبی، مطالعات فرهنگی، تحلیل دریافت و استفاده و رضایتمندی
