بخشی از مقاله
چکیده:
هدف از این پژوهش تأثیر مصرف رسانهای بر اعتماد اجتماعی با تأکید بر تلویزیون داخلی و ماهوارهای مورد بررسی و آزمون تجربی قرار گرفته است.این پژوهش با روش پیمایش انجام شده است و در آن، دانشجویان دانشگاه آزاد کرمانشاه در سال تحصیلی 93-94 به عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شدند و تعداد 400 نفر بر اساس نمونهگیری طبقهای متناسب انتخاب و پرسشنامهها بین آنها توزیع شد. سپس اطلاعات جمعآوری شده به کمک نرمافزار SPSSو با استفاده از روشهای آماری توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که بین میزان تماشای تلویزیون داخلی با اعتماد اجتماعی رابطه معنا داری وجود ندارد، اما میزان تماشای تلویزیون ماهوارهای با اعتماد اجتماعی دارای رابطه معکوس میباشد. میزان تماشای تلویزیون داخلی با میزان فعالیت در انجمنهای داوطلبانه، نگرش مثبت نسبت به اجرای قانون و احساس عدالت رابطه مثبت دارد، اما میزان تماشای تلویزیون ماهوارهای با میزان فعالیت در انجمنهای داوطلبانه، هنجار معامله متقابل و احساس عدالت، رابطه منفی و با فرصت طلبی رابطه مثبت دارد. هم چنین، متغیرهای میزان فعالیت در انجمنهای داوطلبانه، هنجار معامله متقابل، نگرش مثبت نسبت به اجرای قانون و احساس عدالت با اعتماد اجتماعی، رابطه مثبت و فرصتطلبی با اعتماد اجتماعی رابطه معکوس دارند. به علاوه، نتایج تحلیل رگرسیونی نشان میدهد که در جامعه آماری ما متغیر احساس عدالت دارای بیشترین تأثیر معنادار بر اعتماد اجتماعی میباشد و سپس متغیرهای هنجار معامله متقابل و فرصت طلبی در رتبههای دوم و سوم قرار میگیرند.
مقدمه
امروزه و در پرتو گسترش پروسه جهانی شدن مدرنیته، بیشتر کشورهای جهان سوم و از جمله ایران در وضعیت عدم امکان بازگشت تاریخی قرار گرفته اند؛ بدین معنا که نمیتوانند به جای حرکت رو به جلو در این مسیر، بایستند و یا به عقب برگردند. به ویژه اینکه در طول این سالها، حکومتهای مختلف در ایران به طور صریح و یا تلویحی مظاهر مادی توسعه و تمدن غربی را پذیرفته و گامهایی هر چند ناقص و توأم با اشکال در جهت گسترش آن برداشته اند که از آن جمله میتوان به نظام تعلیم و تربیت، نظام ارتش، نظام اداری، قانون اساسی، مجلس قانونگذاری، کابینه و... اشاره کرد.اما آنچه که همگام با این تحولات مادی باید مد نظر قرار گیرد، ملزومات فرامادی آنها میباشد، چرا که هر واقعیت اجتماعی هم دارای جنبه مادی و هم جنبه معنایی - سایر، - 1388 است که توسعه نیز از این قاعده مستثنی نمیباشد. توجه صرف به راه حلهای سخت و دستوری و نادیده انگاشتن راه حلهای نرم و فرهنگی در مسیر توسعهکشور بعضاً موجبات عقبگردهایی در آن شده است که جبران آن با توجه به روند سریع تحولات جهانی تقریباً ناممکن میباشد. »کارشناسان و صاحبنظران امور اقتصادی و اجتماعی به خوبی به این نکته واقف اند که برنامههای توسعه کشور، دیگر نمیتوانند فقط به بعد مادی یا رشد کلان اقتصادی توجه داشته باشند؛ زیرا این روند، در چند دهه گذشته مشکلات اجتماعی و فرهنگی را نادیده گرفته است که در میانمدت و درازمدت حاصلی جز زیان و در نهایت ایجاد موانع در راه پیشرفت همهجانبه و توسعه پایدار در کشور نخواهد داشت« اعتماد اجتماعی و نیز اعتماد نهادی از جمله مهمترین ملزومات توسعه - اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی - میباشند امری که در طول این سالها مورد غفلت واقع شده و حتی گاهی آگاهانه و یا غیر آگاهانه موجبات فرسایش آن فراهم گشته است.انتشار یافتههای پیمایش ملی ارزشها و نگرشها که در سال 1380 و تحت سرپرستی دفتر طرحهای ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در 28 استان کشور صورت گرفته است، حاکی از نگرش منفی شهروندان کشور نسبت به وضعیت ارزشهای حاکم بر جامعه است. یگانه ارزش مثبتی که اکثریت مردم به غالب بودنش در جامعه اذعان داشته اند، تلاش و جدیت بوده است. به طور حتم، باور به رایج بودن ضد ارزش هایی نظیر دورویی و تظاهر، تقلب و کلاهبرداری، تملق و چاپلوسی و در مقابل، عدم اعتقاد افراد به فرادستی ارزشهایی از قبیل گذشت، انصاف، امانتداری، خیرخواهی و کمک، صداقت و پایبندی به قول و قرار از این امر حکایت میکند که اعتماد اجتماعی در سطح نازلی در کشور برقرار است. در زمینه اعتماد به اقشار و اصناف - اعتماد نهادی - نیز به جز معلمان،قریباًت تمامی گروههای مهم و تأثیرگذار و صاحبنفوذ در جامعه دارای اعتماد کم یا متوسط بوده اند علاوه بر این، توجه به آمار مربوط به جرایمی نظیر اختلاس و ارتشا، چک بلامحل، تخلفات رانندگی، و... نشان دهنده کمبود سرمایه-اجتماعی در کشور و از جمله اعتماد میباشد بدین ترتیب، با توجه به نقش مثبتی که اعتماد خصوصاً نسبت به افراد غریبه و سازمانها و نهادها و اقشار و اصناف در جریان زندگی فردی و جمعی بشر دارد، بررسی عواملی که میتوانند در افزایش و یا کاهش آن نقش مؤثری را ایفا کنند از اهمیت ویژهای برخوردار میباشد. برخی از صاحبنظران و پژوهشگران- که از رابرت پاتنام میتوان به عنوان یکی از شناختهشدهترین آنها یاد کرد- در کنار سایر عوامل، به نقش رسانههای جمعی نیز در کاهش و یا افزایش اعتماد اجتماعی توجه داشتهاند و بر این باورند که رسانههای جمعی میتوانند با تغییراتی در جریان عینی و ذهنی زندگی افراد سطح اعتماد آنان را تحت تأثیر قرار دهند. همچنین با توجه به نقشی که جوانان و به ویژه دانشجویان هر کشور به عنوان سرمایه انسانی آن در روند توسعه خواهند داشت در این پژوهش بر آن شدیم که تأثیر رسانههای جمعی بر اعتماد اجتماعی را در میان دانشجویان دانشگاه کرمانشاه مورد بررسی قرار دهیم
2؛1 بیان سأله
برخی از ویژگیهای جامعهی معاصر سبب شده که اعتماد1اهمیت ویژه ای پیدا کند. اول اینکه یکی از ویژگیهای جامعهی امروز، عدم یقین و عدم قطعیت است. به تعبیر لوهمان2، ما در دورهای زندگی میکنیم که میزان وابستگی آیندهی جامعه به تصمیمگیری، افزایش یافته است. ما دیگر در جامعهی مبتنی بر تقدیر نیستیم بلکه در جامعهی مبتنی بر کنش هدفمند انسانی، زندگی میکنیم. برای اینکه با آینده برخورد فعالانه و سازنده داشته باشیم، نیاز به اعتماد داریم.
دوم اینکه، جهان ما به شدت به هم وابسته است. در درون هر جامعه ای، تمایز و تخصص نقشها، کارکردها، مشاغل، سلائق و سبک-های زندگی، بسیار زیاد شده است. یعنی بیش از هر زمان دیگری به تعبیر دورکیم1 به انسجام ارگانیکی دست یافته ایم. تقسیم کار شدید دارای این ویژگی است که آسیب پذیری فرد را در مقابل قصور دیگران برای انجام مسئولیتهایشان زیاد میکند. هر چقدر وابستگی انسانها به هم بیشتر باشد، اهمیت اعتماد بیشتر میشود. به همین جهت میزتال2 معتقد است که به هموابستگی سبب شده نیاز به اعتماد بیشتر شود
سوم اینکه، زندگی اجتماعی ما مملو از تهدیدات و مخاطراتی است که ساختهی دست ما انسانها هستند. هر قدر تکنولوژی در جامعه بیشتر باشد، زندگی ما پیشبینیناپذیرتر میشود یعنی پیامدهای ناخواستهی بیشتری پدید میآید. به همین سان لوهمان معتقد است که تکنولوژی باعث افزایش پیچیدگی در زندگی شده است و انسانها برای تحمل این پیچیدگی، روز به روز به اعتماد بیشتری نیاز دارند اعتماد، باور کنشگر به این امر است که در بدترین حالت دیگران آگاهانه و یا از روی میل و رغبت به او آسیبی نخواهند رساند و در بهترین حالت بر طبق منافع او عمل خواهند کرد مفهوم اعتماد به طور گستردهای از سنت نظریهی اجتماعی توکویل3 و جان استوارت میل4 نشأت میگیرد و بر این اساس منبع اصلی اعتماد در شبکهی وسیع، عمیق و متراکم انجمنهای داوطلبانه5و سازمانهای میانجی که جامعه-ی مدنی6 را تشکیل میدهند، نهفته است - نیوتن، . - 234 : 2001 نظریه پردازان کلاسیک از زمان توکویل معتقد بودند که انجمنهای داوطلبانه با گردهمآوردن انسانهای مختلف برای انجام کار مشترک به آنها اعتماد و همکاری را آموزش میدهند - شارعپور، :1388 . - 5 از نظر توکویل اصل دموکراسی نوین همانا نفع است و نه فضیلت. اما میان نفع که اصل دموکراسیهای نوین است و فضیلت که اصل جمهوریهای باستانی است، عناصر مشترکی وجود دارد و آن، این که در هر دو مورد شهروندان باید از انضباطی اخلاقی پیروی کنند و ثبات دولت بر پایه تأثیر مسلط و حاکم رسوم و اعتقادات بر رفتار افراد بنا شده است به لحاظ نظری باید گفت که مفهوم اعتماد به عنوان مهمترین بعد سرمایهی اجتماعی7 به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، از زمان شکلگیری جامعهشناسی مورد توجه بوده که خود بیشتر ناشی از توجه به مسئلهی نظم اجتماعی8 بوده است. به اعتقاد آیزنشتات 9 مهمترین مسئلهی نظم اجتماعی از نظر دورکیم و تا حدودی تونیس10اعتماد و همبستگی اجتماعی است، یعنی این که بدون انسجام و نوعی اعتماد پدیداری نظم اجتماعی ممکن نیست - چلبی، . - 12 :1375 به عقیده دورکیم در جامعهی رقابتی مدرن، جامعهی مبتنی بر قرارداد ممکن نیست مگر این که مردم در مورد این که هموطنانشان به انجام قراردادشان پایبند باشند، اعتماد داشته باشند. وی وجود ساختهای جدید - گروههای حرفه ای - را که باید در جهت جلوگیری از نابسامانی ظهورنمایند، ضروری میدید - بیگلی و ترنر، . - 391 :1384 به اعتقاد او هر قدر به حجم جوامع افزوده میشود، وجدان جمعی گسترده تر و انتزاعی تر شده و حوزهی اخلاقی فرد از سطح محلی و درونگروهی به سطح عام و برونگروهی توسعه مییابد و از تعداد غریبههایی که نمیتوان به آنها اعتماد کرد کاسته میشود و از این طریق راه برای همکاری وسیع در سطح ملی هموار میگردد - افشانی و دیگران، 195 :1389 به نقل از پنجه بند، . - 44 :1385 تونیس نیز به تقابل دو نوع زندگی اجتماعی پرداخت: »اجتماع11 «که ویژگی تجمعات کوچک است و »جامعه12 «که ویژگی شهرهای بزرگ است. به اعتقاد او در روستا زندگی اجتماعی شبیه به یک ارگانیسم زنده است که در آن مردم دارای اخلاق هستند.
