بخشی از مقاله
چکیده
گشودگی و مدارا یکی از مهم ترین فضلیت های اخلاقی به شمار میرود و در فرهنگ ما سابقه دیرینه ای دارد. در قرآن کریم و روایات نیز بر گشودگی و مدارا بسیار تاکید شده است. خداوند در قرآن کریم رفق و مدارای پیامبر را ناشی از رحمت خدا بر پیامبر و مایه اجتماع مردم بر پیامبر - ص - می داند و به کارگیری آن یکی از عوامل گسترش اسلام در شبه جزیره عربستان و جهان بوده است .
در سیره تربیتی پیامبر - ص - واهل بیت نیز رفق و مدارا از جایگاه ویژه ای برخوردار است. با این حال تعیین حدود و ثغور این فضلیت اخلاقی و باز شناسی آن از تساهل و تسامح ناروا ضروری به نظر می رسد. این نوشتار در پی آن است که نخست به معنی و مفهوم گشودگی و مدارا پرداخته و ارزش و جایگاه آن را تبیین نماید و سپس به آثار گشودگی و مدارا در تربیت دینی و اخلاقی بپردازد.
مقدمه
با توجه به اسلامی بودن جامعه ما و لزوم رعایت اصول اخلاقی بهویژه در روابط با دیگران که مورد تأکید آیات قرآن مجید میباشد، اهمیت گشودگی ومدارا در زندگی شخصی و اجتماعی مشخص میشود. باتوجه به این که انسان یک موجود اجتماعی است وهنگامی که در زندگی جمعی با دیگران مواجه میگردد، یارفتار و گفتار آن را مطابق با اندیشه و مرام خویش می یابد که در این صورت مشکلی ندارد. یا اینکه گفتار و رفتار دیگران را مخالف و در تضاد با اندیشه ها و باور های خویش می یابد، در چنین صورتی است که این سوال مطرح می شود که با آن ها چگونه برخورد کند؟
به عبارت دیگر از خود می پرسد چه روشی را در پیش گیرم که هم به اصل آزادی اندیشه دو طرف خدشه وارد نشود وهم موجب خشونت و برخورد نگردد. در اسلام به خاطر وجود اصل فضل و غلبه رحمت اگر این گونه آراء، رفتار و کردار مخالفان تنها با منافع شخصی اصطکاک داشته باشد و مدارا کردن هم با ظلم پذیری و ذلت همراه نباشد شایسته است انسان شیوه ی مسالمت آمیز در پیش گیرد.
زیرا در اندیشه ی اسلامی رابطه خداوند با موجودات بر اساس رحمت و محبت استوار گشته و ارتباط افراد جامعه با هم دیگر بر پیوند ناگستنی اخوت بنا نهاده شده است پیوندی که تقویت و تحکیم آن با گشودگی و مدارا رابطه مستقیمی دارد. ولی اگر مدارا کردن باعث به خطر افتادن منافع ملی، مصالح عمومی جامعه وارکان دینی شود مدارا جایز نیست و باید ازآن پرهیز نمود، چه اینکه مدارا با تمام امتیازات ومحاسنش گاه نامطلوب و زیان آور است. ازطرفی یکی از ویژگی های ضروری برای موفقیت درتربیت، داشتن گشودگی اخلاقی، یا به تعبیری سعه صدر وداشتن ظرفیت بالای تحمل از جانب مربی است.
گشودگی و مدارا از ارزشهای والای انسانی و دینی و مورد تاکید دین اسلام است. اولابه خاطرآنکه انسان ها به خاطر ضعف نفس و آزمندی و شتاب در قبال به دوش گرفتن مسئولیت و تکالیف فرو می شکنند و ممکن است در این گیرو دار مرتکب خطا شوند و از طرفی اصل فضل و رحمت مانع از آن است که فرد به محض ارتکاب اولین خطا مورد مواخذه و مجازات قرار گیرد.
دوما عدم تبیین گشودگی ومدارا خسارت های جبران ناپذیری در عرصه های عقیدتی، فرهنگی واخلاقی در پی دارد. لذا لازم است جایگاه گشودگی و مدارا در تربیت دینی واخلاقی تحلیل و مورد بررسی قرار گیرد و حوزه گشودگی و مدارا از محدوده سازش تساهل و تسامح ناروا مرز بندی و بازشناسی گردد. برهمین اساس هدف مقاله حاضر این است که باتبیین دلالت های قرآنی،روایی وسیره نبوی - ص - زمینه ای مهیا کند تا مربیان بتوانند به تعمیق وتوسعه دگرگونی های مطلوب در متربیان نائل شوند.
روش پژوهش
هدف از نگارش این مقاله، بازشناسی جایگاه گشودگی ومدارا در تربیت دینی واخلاقی می باشد. در این راستا این مقاله، با بهرهگیری از رویکرد کیفی و با شیوه توصیفی- تحلیلی سعی نموده به اجمال، پس از بازبینی منابع قابل دسترس، ازجمله متون کتابخانه ای والکترونیکی، شماری از نکات مهم درباب حدود و ثغور گشودگی ومدارا در تربیت دینی واخلاقی را از منظر قرآن کریم ومعصومین علیهم السلام استنباط کرده و معرفی نماید.
مفهوم شناسی گشودگی و مدارا
بررسی مفهومی واژگان موضوع تحقیق، نخستین کلام تحقیق می باشد. زیرا اگر تصویر درست و واقعی از مفهوم ومعنای موضوع نداشته باشیم در مسیر جستجو وبررسی به بیراهه می رویم. لذا ضروری است به تعریف واژگان پرداخته شود.
گشودگی به معنای داشتن ظرفیت وقدرت فکری وروحی در مواجهه بامسائل و موقعیت های نامطلوب وناخواسته است. به نظر می رسد بااندکی مسامحه واژه شرح صدرمعادل مقبولی برای گشودگی باشد. - شرفی،1387ص - 132 تساهل به معنی سهل گرفتن بر یکدیگر وتسامح به معنی آسان گرفتن ، مدارا کردن ،کوتاهی کردن وفروگذاری کردن می تواند معادل گشودگی قرار گیرد.مدارا در لغت به معنای ملاطفت ، نرمی و احتیاط به کار رفته است.
مدارا به معنای سعه صدر وتحمل آرای دیگران است.
مدارا از مداراه گرفته شده وبه معنی باکسی نرمی وملاطفت کردن ، به نرمی وحسن خلق باکسی رفتار کردن است. - عمید، - 1372 مدارا که در نظم و نثر فارسی شایع است در اصل - - مداراه - - است به زیادت تای مصدری و در لفت به معنای زیر آمده است : - - رعایت کردن صلح و آشتی نمودن، ملایمت، آرامی، آهستگی، نرمی ،تسامح،بردباری،تحمل،خضوع و فروتنی -
مدارا از ماده دَری«» یا »درأ« اشتقاق یافته است. دَری«» به معنای آگاهی و شناختی است که از راه مقدماتی پنهان و غیرمعمول به دست میآید. - اصفهانی - از این رو، درباره صید آهو از راه حیله و مقدمات غیرمعمول گفته میشود:دریْتُ» الظبیَ« - ابن منظور، ص» - 255درأ« نیز در اصل به معنای »دفع کردن« است. - ابن فارس - بر اساس این، واژه »مدارا« که به معنای ملاطفت و برخورد نرم« است
اگر از ماده »دری« باشد با معنای اصلی آن دریْتُ» الظبیَ« تناسب دارد، گویی آدمی باتحمّل طرف مخالف و برخورد ملایم با او، وی را در کمند محبّت خویش گرفتار میسازد؛ و اگر از »درأ« مشتق باشد به این مناسبت است که آدمی با برخورد ملایم خویش، بدی او را دفع میکند . - ابن منظورص - 255 بنابراین، در مدارا، مفهوم پرهیز واحتیاط نهفته است؛ از این رو، کاربرد بیشتر آن درباره مخالفان و دشمنان است.
در فرهنگ فارسی معین واژه مدارا مترادف تسامح بیان شده است. کلمات تسامح و تساهل در زبان عربی معمولا مترادف یکدیگر به کار برده میشوند. تسامح از ریشه سمح به معنا ی بخشش و سخاوت ، بلند نظری ، آزادی و آزار منش است. که نوعی بزرگواری و جوانمردی در آن نهفته است. تساهل از ریشه سهل به معنای آسان گرفتن، سعه صدر و تحمل هر گونه عقیده مخالف میباشد. در فرهنگ لغت انگلیسی چند واژه مختلف معادل تسامح و تساهل و مدارا بیان شده است که معروف ترین آن ها در فرهنگ عربی کلمه «tole rance » به معنای بردباری و تحمل ، اغماض ، سعه صدر و مدارا نیز است .
اگرچه می توان گفت واژه - تولرانس - بر معنای واژه های مدارا و تسامح و تساهل منطبق است اما این واژه در معنای اصطلاحی با مدارا و تسامح و تساهل اسلامی متفاوت بوده و فرق دارد . تساهل و مدارا را به مفهوم اسلامی معنایی کاملا اخلاقی دارد و معمولا برای توصیف شیوه ی عملکرد انسان به کار میرود و با واژه ی - تولرانس - تفاوت ها و فرق هایی اساسی دارد. تحمل ومدارا به معنای توجه به دیگران ویادگیری از آنان ، ارزشمند شمردن تفاوت ها ، پل زدن روی شکاف های فرهنگی ، نپذیرفتن اندیشه های قالبی غیر منصفانه ، کشف زمینه های مشترک وایجاد متحدان جدید است
پیشینه گشودگی ومدارا در اسلام
سیر تاریخی اندیشه تساهل و گشودگی ومدارا به زمان ظهور اسلام می رسد و هم زاد با تولد این آیین مقدس است؛ به طوری که آسان گیری و مدارا در مقام مناظره، بحث و گفت وگو و نیز در مقام عمل و رفتار در سیره پیامبر اکرم - ص - و در عصر ظهور پیشوایان معصوم و تربیت یافتگان مکتب اهل بیت - ع - جلوه گری خاصی داشته است.در قرن چهارم و پنجم هجری که تمدن اسلامی بر اوج اقتدار می نشیند، تساهل دینی مسلمانان همانند برگی زرین بر دفتر تابناک این تمدن درخشیده و در همه شریان های اسلام جریان می یابد.
بنابراین شیوه حاکم بر رفتارها و افکارها در جوامع اسلامی سهل گیری و نگاه کریمانه همراه با دقت نظر و بهره وری بوده. آموختن را حتی از کفار و حتی در چین ممدوح دانسته و بنیاد اسلام را بر »رحمه للعا لمین« بودن پیامبر قرار داده - قرآن کریم میفرماید: » و ما ارسلناک الارحمه للعا لمین - «انبیاء - - 107/که شامل حال همه مسلمانان از هر گروه و قشری شده است؛ زیرا بدون تسامح و تساهل دینی یعنی بدون هم زیستی مسالمت آمیز مسلمانان با غیرمسلمانان، گرفتن علوم و فنون از غیرمسلمانان امکان پذیر نخواهد بود.
یکی از عوامل رشد علمی جامعه مسلمانان همین تسامح و تساهل مسلمانان است که اجازه می داد تا اندیشمندان اهل کتاب به راحتی وارد جامعه اسلامی شده و مسلمانان مقدم آنان را محترم شمارند. به همین جهت در همان عصر اول، مسلمانان معلومات خویش را از آنان گرفته و در عصر دوم، خود مسلمانان در رأس جامعه علمی قرار گرفته اند.در همان آغاز اسلام بود که پیامبر اسلام - ص - به اسرای کفار فرمود هرکس از شما به ده نفر از مسلمانان سواد بیاموزد، آزاد است. این است که جامعه عرب آن روز تبدیل به یک جامعه رشد یافته و متمدن شد؛ زیرا آموختن در اسلام رشد است و در تمدن اسلامی، علم در صورتی که در کنار ارزش های دیگر باشد، ارزش است. و این در حالی بود که اروپاییان، قرن ها بعد به این نتیجه رسیدند که دروازه های تمدن را با کلید »رواداری« باید گشود.
مبانی نظری گشودگی ومدارا
تکیه گاه استناد شده برای به کارگیری گشودگی ومدارا ،شامل مبانی انسان شناختی وجامعه شناختی به شرح زیر است:
-مبانی انسان شناختی گشودگی ومدارا
