بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این مقاله شناسایی و تحلیل عواملی است که می تواند مطلوبیت سرمایه گذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی را افزایش و جایگاه رقابتی این صنعت را بهبود بخشند. یکی از چالش هاي مهم صنعت حمل و نقل ریلی نیاز به سرمایه گذاري بسیار زیاد در زیر ساخت ها و ناوگان مورد نیاز است که به تنهایی توسط دولت امکان پذیر نیست و بخش خصوصی نیز استقبال قابل توجهی براي سرمایه گذاري در این حوزه از خود نشان نداده است و همین عوامل موجب وقفه در توسعه این صنعت در سالهاي اخیر شده است. مطالعاتی که تا کنون در زمینه جذب سرمایه گذاري در صنعت ریلی در کشور صورت گرفته است عمدتا معطوف به تعدادي از عوامل تاثیر گذار بوده است و بصورت جامع این عوامل را مورد بررسی قرار نداده است .لذا در این مقاله، ابتدا توضیحاتی از صنعت ریلی و شناسایی ویژگی هاي آن ارائه می شود.
سپس با مطالعه تحقیقات خارجی و داخلی موانع جذب سرمایهگذاري بیان میشود. این معیارها با استفاده از نظرات خبرگان نهایی شده سپس با استفاده از مدل دینامیک سیستم، تاثیرات هر کدام از این معیارها بر روي یکدیگر و مطلوبیت سرمایهگذاري بخش خصوصی مورد ارزیابی قرار میگیرد. نتایج حالت مبنا مدل نشان دهنده روند کاهشی مطلوبیت سرمایه گذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی ، در صورت ادامه روند موجود است. در انتها با استفاده از تحلیلهاي حساسیت بر روي مدل، سیاستهاي مناسب به منظور افزایش مطلوبیت سرمایهگذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی ارائه میشود.
کلمات کلیدي: صنعت ریلی، سرمایه گذاري، بخش خصوصی، تحلیل دینامیکی
-1 مقدمه
در چند سال اخیر تلاشهاي بسیار از سوي دولت به منظور وارد کردن بخش خصوصی به صنعت ریلی صورت گرفته است. با وجود این تلاشها تاکنون ورود بخش خصوصی در تمامی بخشهاي این صنعت انجام نشده است. ضمن اینکه در کشور مطالعه دقیقی روي این مسئله انجام نشده است. هدف از این مقاله شناسایی و تحلیل دینامیکی عواملی است که می تواند مطلوبیت سرمایه گذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی را افزایش و جایگاه رقابتی این صنعت را بهبود بخشد. این هدف به این دلیل از اهمیت بالایی برخوردار است که صنعت ریلی نسبت به اهداف مشخص شده خود بسیار عقبتر است. چرا که این صنعت تا پایان سال 1404 باید به سهم 30 درصدي از حملونقل بار و 18 درصدي از حملونقل مسافر برسد. تحقق این هدف نیازمند منابع مالی، طول خطوط بیشتر و ناوگان ریلی بیشتر است. با توجه به کمبود منابع مالی دولت، صنعت ریلی نیاز دارد تا این منابع از طرف بخش خصوصی تامین شود. با توجه به عدم انجام مطالعات جامع به منظور شناسایی عوامل موثر در جذب سرمایه بخش خصوصی در این صنعت، خلا عدم انجام چنین مطالعهاي به شدت احساس میشود. در این تحقیق منظور از صنعت ریلی ، بخش حمل و نقل ریلی بار و مسافر است . بخش هاي مربوط به تولید تجهیزات و خدمات مهندسی و مشارکت بخش خصوصی در ساخت شبکه ریلی کشور در محدوده موضوع مطالعه قرار ندارد.
-2 مروري بر ادبیات موضوع
در این تحقیق مطالعاتی که مربوط به بررسی مشکلات بخش خصوصی در زمینه ورود و فعالیت در این صنعت است مورد بررسی قرار گرفته است .
در سند خصوصی سازي صنعت ریلی، مشکلات این صنعت به شرح زیر ذکر شده است : میزان بسیار زیاد سرمایه مورد نیاز، نرخ بازگشت پایین سرمایه گذاري، ریسک بالاي سرمایهگذاري ، سهم بالاي دولت از درآمد جابجایی بار و قوانین سخت فعالیت بخش خصوصی است.[1] شهبازي با مطالعه تطبیقی سند چشم انداز صنعت ریلی ایران و هند، مهمترین مشکلات صنعت ریلی ایران را اندازه کوچک بازار و قوانین نامناسب فعالیت بخش خصوصی در صنعت ریلی ارزیابی میکند.[2] انس احمد پس از بررسی معایب و مزایا همکاري بخش خصوصی و دولتی مهمترین نکات فعالیت این دو را نرخ مالیات و قوانین فعالیت بخش خصوصی ارزیابی کرده است . - 2014[3] نفیسه روشن پس از بررسی سابقه فعالیت بخش خصوصی در ایران مهمترین مشکلات سد این راه را نرخ مالیات، بهرهوري نیروي کار، بوروکراسی اداري، قوانین فعالیت بخش خصوصی و نرخ تسهیلات بانکی بیان میکند .[4]
گروه کاري حملونقل ریلی اتحادیه اروپا با مقایسه چندین پروژه PPP به این نتیجه رسیدهاند که بهرهوري پایین نیروي انسانی و بهرهوري پایین زیرساخت ریلی از مهمترین مشکلات همکاري بخش خصوصی و دولتی است .[5] مهندسین مشاور نگراندیش با ارائه روشی جهت ارزیابی ارزش افزوده صنعت ریلی، مهمترین مشکلات ایجاد ارزش افزوده در صنعت ریلی را شناسایی کردهاند. مهمترین این مشکلات در این تحقیق، نرخ بازگشت سرمایه، سهم بالاي راه آهن از درآمد جابجایی بار و مسافر و قوانین فعالیت بخش خصوصی است.[6] مرکز تحقیقات شرکت راه آهن، فعالیت بخش خصوصی را در زمینه تعمیر و نگهداري ریلی بررسی کرده و مهمترین ضعف موجود در این بخش را قوانین، مقررات و قراردادهاي نامناسب ارزیابی کرده است .[7]
در مطالعه دیگري ، خرازي با بررسی عوامل ورودي، فرآیندي، خروجی و محیطی در ریسک پروژههاي BOT ریلی میزان سرمایه اولیه، بهرهوري نیروي کار و قوانین فعالیت بخش خصوصی را از مهمترین مشکلات در این بخش دانسته است .[8] نوید مبسم با بررسی نقش نرخ تعرفه حق دسترسی به شبکه ریلی کشور در جذاب سرمایهگذاري در این صنعت به این نتیجه رسید که این نرخ از اهمیت بالایی براي سرمایهگذار برخوردار است.[9] پایتختی و دیگران با استفاده از آزمون هم انباشتگی اثبات کردند که بین میزان سرمایهگذاري بخش خصوصی در ایران و نرخ تسهیلات بانکی همبستگی بسیار قوياي وجود دارد .[10]
عبدالمحمد جلایی و سپیده صمیمی نیز در همین راستا با استفاده از روشهایی چون شاخص اندازهگیري بی ثباتی نرخ ارز، آزمون ناهمسانی واریانس و روش خود رگرسیون برداري، موانع سرمایه گذاري بخش خصوصی در ایران را ارزیابی کردند. در این تحقیق اثبات شد که بین میزان سرمایهگذاري بخش خصوصی و سرمایه بخش دولتی در آن صنعت و نرخ تسهیلات بانکی رابطه بسیار قوياي وجود دارد .[11] علی نصیریان مدلهاي تجدید ساختار صنعت ریلی را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که نحوه و روش ایجاد این تجدید ساختار تاثیر به سزایی در جذب سرمایه بخش خصوصی به صنعت ریلی خواهد گذاشت.[12]
گانر الکساندرسون با بررسی تجدید ساختار صنعت ریلی در چهار کشور انگلستان، هلند، سوئد و آلمان به این نتیجه رسید که تجدید ساختار صنعت ریلی باید متناسب با شرایط هر کشور صورت گیرد تا سبب جذب سرمایهگذار بخش خصوصی به صنعت ریلی شود.[13] گروه بینالمللی TERA رفتار بخش خصوصی را در کشورهاي در حال توسعه آسیا بررسی کرده است. در این بررسی بهرهوري پایین نیروي انسانی و قوانین و مقررات مرتبط با ورود و فعالیت بخش خصوصی، مهمترین مشکلات فعالیت بخش خصوصی ارزیابی شده است .[14] ناند شرما نیز با بررسی وضع موجود راه آهن هند و چندین مورد از پروژههاي ورود بخش خصوصی به صنعت ریلی، مشکلات این زمینه را شناسایی کرد. در این تحقیق میزان سرمایه اولیه، نرخ بازگشت سرمایه، هزینه هاي بوروکراسی و قوانین فعالیت بخش خصوصی از جمله مهمترین مشکلات شناسایی شده بود. - [15]
ماکاتو سایتو با بررسی چند پروژه زیرساختی ریلی که بخش خصوصی در آنها وجود داشته، مشکلات موجود در این زمینه را شناسایی کرده است. ریسک سرمایهگذاري بالا و قوانین و الزامات قانونی مناسب از مهمترین مواردي بود که در این تحقیق به آنها اشاره شده است . - [16] سید علیخانی در پایاننامهاي به بررسی روشهاي مختلف سرمایهگذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی پرداخته است. در این تحقیق مهمترین مشکلات صنعت ریلی نرخ بازگشت سرمایه، بروکراسی، سهم بالاي راه آهن از درآمد بار و قوانین فعالیت بخش خصوصی در صنعت ریلی بیان شده است .[17]
-3 شناسایی معیارهاي موثر در مطلوبیت سرمایه گذاري در صنعت ریلی
مطلوبیت سرمایه گذاري در یک صنعت میتواند موثر از معیارهاي مختلفی باشد. ضمن اینکه این معیارها در کشورها و زمانهاي مختلف متفاوت خواهد بود. با استفاده از معیارهاي معرفی شده در ادبیات موضوع و نظرات کارشناسی، لیست اولیه از معیارهاي موثر در مطلوبیت سرمایهگذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی شناسایی شد.
-3-1 جمع بندي معیارها
لیست اولیه به منظور نهایی شدن در قالب یک پرسشنامه به 30 تن از خبرگان و کارشناسان سرمایهگذاري در صنعت ریلی، ارائه شد. این خبرگان در معاونت اقتصادي و برنامهریزي حملونقل ریلی و بازرگانی و بازاریابی شرکت راهآهن جمهوري اسلامی ایران فعالیت داشتند. پرسشنامه مورد نظر، علاوه بر تعیین معیارهاي موثر، وزن هر یک از معیارها را در مطلوبیت سرمایهگذاري بخش خصوصی در صنعت ریلی تعیین میکند. خروجی این پرسشنامه در جدول 1 بیان شده است. همانطور که دیده میشود تمامی معیارهاي مشخص شده پرسشنامه داراي اهمیت لازم در مطلوبیت هستند. در این جدول وزن نسبی هر معیار در تابع مطلوبیت، نوع تاثیر بر مطلوبیت - مثبت و منفی - و نوع اطلاعات معیار - از لحاظ در دسترس بودن اطلاعات - ، بیان شده است. مهمترین معیار انتخاب شده توسط خبرگان میزان سرمایه مورد نیاز است که با ضریب نسبی 0,0640 بر مطلوبیت اثر میگذارد.
