بخشی از مقاله
عوامل موثر بر مطلوبیت فضای آموزشی (مطالعه موردی: سه دبیرستان دخترانه و سه دبیرستان پسرانه در منطقه شش تهران)
چکیده
یادگیری بخش مهم و تاثیر گذاری در زندگی هر فرد میباشد، انسانها حتی زمانی که به یادگیری فکر نمی-کنند، در حال یادگیری هستند و از آنجایی که رفتار انسان نیز در محیط رخ میدهد، لذا راههای گوناگون رفتار، مرتبط با محیط کالبدی است. از این رو فضاهای آموزشی و یادگیری به یک فضای آموزشی مطلوب نیازمندند تا با ایجاد رضایت از فضای آموزشی در دانش آموزان، راندمان یادگیری آنها را افزایش دهند و محیطی مطلوب برای آنها فراهم آورند. از مهمترین عوامل موثر بر رضایت دانشآموزان از محیط آموزشی عوامل محیطی و عوامل روانشناختی محیط آموزشی هستند. در این مقاله به منظور دستیابی به ویژگیهای فضاهای مطلوب آموزشی از دیدگاه دانشآموزان، پژوهشی با حجم نمونه 300 نفر در 3دبیرستان دخترانه و 3دبیرستان پسرانه منطقه 6 تهران صورت گرفته است. روش تحقیق این مقاله پیمایشی است و دادههای جمع-آوری شده از طریق پرسشنامه میباشند. آمار به دست آمده نشان میدهد عوامل محیطی نظیر نور، مبلمان، فضاهای باز، فضاهای سبز و ... تاثیر به سزایی بر میزان یادگیری و رضایت دانشآموزان از محیط آموزشی دارند. همچنین عوامل روانشناختی نظیر برخورد مسئولین مدرسه، جو مدرسه و رابطه دانشآموزان با هم بر رضایت دانشآموزان از محیط تاثیر گذاشته و سطح بازدهی دانشآموزان را افزایش میدهد و درنتیجه احساس مطلوبیت فضایی در دانشآموزان افزایش مییابد.
واژگان کلیدی: فضای آموزشی، عوامل روانی، عوامل محیطی، مطلوبیت.
-1 مقدمه
انسان موجودی پیچیده است که دارای انگیزشهای مادی، روحی و معنوی گوناگون و متفاوت میباشد. انگیزش نیرویی هدایت کننده، سازمان دهنده ادراک و رفتار هدفمند آدمی است. مازلو روانشناس انسان گرا، مدلی از نیازها و انگیزههای انسان را مطابق شکل زیر ارائه داده است(مطلبی،.(53 :1380
شکل-1 سلسله مراتب نیاز های مازلو (مقدمی پور،(198 :1384
در معماری مدارس نیز توجه به خواستهها و نیازهای دانشآموزان الزامی است، زیرا توجه به نیازمندیها از پارامترهای موثر تربیتی در امر آموزش و پرورش نوین به شمار میآیند. همان گونه که روانشناسان در بررسی مسائل آموزشی، همواره عوامل گوناگونی چون خانواده، معلم، روش تدریس، کتب درسی، مدیریت آموزشی و غیره را به عنوان عوامل موثر در فرایند تحصیلی مورد تاکید قرار میدهند، معماری یا فضای فیزیکی مدرسه را نیز به عنوان عامل زنده و پویا در کیفیت فعالیتهای آموزشی و تربیتی دانشآموزان موثر میدانند (لطف عطا،.(1387
جدول -1 نیازمندیهای مراحل رشد (نصیری،(94 :1384
مراحل رشد تمایلات
اول از تولد تا یکسالگی تمایلات حسی-حرکتی
از یک سالگی تا سه سالگی تمایلات زبانی
دوم از سه سالگی تا هفت سالگی تمایلات ذهنی
سوم از هفت سالگی تا دوازده سالگی تمایلات عینی
چهارم از دوازده سالگی تا هجده سالگی تمایلات ذهنی به ارزش ها
در یک نگاه سیستمی، چگونگی معماری مدارس، اصول و عناصر تشکیل دهنده آن نظیر تناسبات اجزا، مقیاس، نوع سازمان دهی فضا، رنگ،نور، صدا، فضای باز محوطه و غیره میتوانند اثرات قابل توجهی بر دانشآموزان باقی بگذارند. مدرسه مطلوب یادگیری را آسان کرده، نشاط و شادابی را برای کودکان و نوجوانان به ارمغان میآورد و مدرسه نامناسب، تنگ، تاریک، خشک و بی روح، کسالت و افسردگی را برای دانشآموزان به همراه خواهد داشت و بر میزان یادگیری و حضور فعال و با نشاط آنان در مدرسه تاثیر منفی دارد وبرای رسیدن به فضای آموزشی مطلوب، ابتدا باید به شناخت نیازهای گروه های سنی پرداخت. در این میان، مطالعه الگوهای رفتاری در محیطهای آموزشی، شناخت نیازمندیها را سهل خواهد نمود.
در این باب بارکر روان شناس اکولوژیک، عقیده دارد: بین ابعاد فیزیکی- معماری و رفتاری (قرارگاه های فیزیکی-رفتاری)رابطه خاصی وجود دارد .در این پی، نیمکتهای کلاس درس، طرز چیدن آنها بر رفتار و یادگیری دانش آموزان تاثیر خواهد گذاشت(غفاری، .(67 :1378
-2 بیان مساله
فضاهای آموزشی به عنوان یکی از مهمترین فضاهای شهری، باید مورد توجه قرارگیرند. زیرا برای کودک، اولین محیطی که مقررات در آن اعمال می شود، مدرسه است. بنابراین، ایجاد محیطی آرام، دوست داشتنی و لذت بخش، موجب جلب توجه و تمایل دانشآموزان برای حضور در مدرسه و ارتقای سلامت روانی آنان میشود، از این روی شناخت عواملی که می تواند مطلوبیت این فضاها را افزایش دهد از اهمیت ویژه ای برخوردار است.در سالهای اخیر افزایش ضریب شهرنشینی، زمینه استقرار نامناسب فضاهای آموزشی را فراهم کرده است. لذا سرعت شتابان در ساخت و ساز فضاهای آموزشی امکان هرگونه اصلاح کیفی را سلب می کند. به همین دلیل این فضاها بدون در نظر گرفتن ضوابط و معیار های طراحی و نیازهای روحی و مادی دانشآموزان ساخته میشوند. از این رو مطلوبیت کافی برای کاربران را ندارند. به همین دلیل در این تحقیق تلاش شده تا عواملی که بر مطلوبیت محیط آموزشی موثرند ارائه گردد.در این تحقیق ابتدا عوامل روانی و عوامل محیطی که بر مطلوبیت محیط و احساس رضایت افراد موثر است ارائه شده است. سپس با توجه به معیارهای ارائه شده پرسشنامهای تنظیم شده و بین دانشآموزان دختر و پسر چند مدرسه در منطقه 6 تهران توزیع گشته است. از جمله اهدافی که در این تحقیق مطرح است عبارتند از: تعریف فضای آموزشی مطلوب از دیدگاه نمونههای مورد نظر، اولویت بندی عوامل موثر بر مطلوبیت فضای آموزشی از دیدگاه دانش آموزان، شناخت عوامل فیزیکی، معماری، نمادی و روانشناختی تاثیر گذار بر رضایت دانشآموزان از محیط آموزشی و طراحی فضاهای آموزشی متناسب با آن ها، طراحی فضاهای آموزشی متناسب با نیازهای دانشآموزان در هر مقطع تحصیلی.
-3 روش تحقیق
در این مقاله روش تحقیق به صورت پیمایشی میباشد. این پژوهش با حجم نمونه 300 نفر در 3 دبیرستان دخترانه و 3 دبیرستان پسرانه میباشد. نمونه گیری به صورت نمونه گیری طبقه ای می باشد و تعداد دانشآموزان دختر با پسر برابر است.
-4 محدوده و قلمرو پژوهش
نمونه گیری در منطقه 6 تهران صورت گرفته است.برای تشخیص فضای مطلوب از غیر مطلوب نیازمند قدرت تشخیص و تمایز در دانشآموزان هستیم و نیز هرچه سن دانش آموزان بیشتر باشد بهتر می توانند فضای آموزشی مطلوب را از غیر مطلوب تفکیک دهند، از این روی این بررسی در میان دانشآموزان دبیرستانها صورت گرفته است. عامل موثر دیگر شاید جنسیت دانشآموزان باشد که دانشآموزان دختر و پسر معیارهای متفاوتی برای سنجش فضای آموزشی مطلوب داشته باشند به همین دلیل نمونهگیری در میان 3 دبیرستان دخترانه حضرت زهرا،ایروانی و نرجس و 3 دبیرستان البرز،شهید مطهری وجاویدان صورت گرفته است.کل جامعه آماری 300 نفر بود که در هر یک از 6 مدرسه 50 پرسشنامه پر شده است.
-5 یافته ها
اطلاعات به دست آمده از پرسشنامه ها در جداول زیر مورد بررسی قرار گرفته است.
جدول -2 سوال یک پرسشنامه (ماخذ : نگارنده)
طبق جدول2 به دست آمده از پرسشنامههای پر شده در مدارس فقط حدود 8 درصد دانشآموزان مدرسه حضرت زهرا به جابه جا کردن مدرسه خود فکر میکنند و این درصد هم بیشتر مربوط به دانش آموزان اول دبیرستان میباشد که شناخت کمتری از مدرسه دارند ولی تعداد دانشآموزان بیشتری در مدارس ایروانی و نرجس به جابه جا کردن مدرسه خود فکر می-کنند پس به نظر میرسد میزان رضایت دانش آموزان مدرسه زهرا از مدرسه شان بیشتر است و نیز در مدارس پسرانه دانش-آموزان مدرسه البرز به نسبت دانشآموزان مدرسه جاویدان کمتر و دانشآموزان مدرسه جاویدان به نسبت دانشآموزان مدرسه شهید مطهری کمتر به جابهجایی مدرسه شان فکر میکنند. این نشان دهنده این است که میزان رضایت در دو مدرسه البرز و حضرت زهرا بیشتر است.
جدول –3 سوال سه پرسشنامه(ماخذ : نگارنده)
مطابق آمار به دست آمده از پرسشنامهها 6 درصد دانش آموزان مدرسه حضرت زهرا ،10 درصد دانش آموزان مدرسه ایروانی و 14 درصد دانشآموزان مدرسه نرجس از تهویه کلاس های خود راضی نبودند وحدود 70 درصد دانش آموزان مدرسه حضرت زهرا از تهویه مدرسه خود راضی بودند در حالی که میزان رضایت دو دبیرستان دخترانه دیگر کمتر بود و از آنجایی که تهویه مناسب یکی از عوامل نشان دهنده مطلوبیت محیط می باشد پس مطلوبیت محیطی مدرسه زهرا از نظر تهویه کلاسها بهتر است. و در مدارس پسرانه نیز 4درصد دانشآموزان مدرسه البرز، 8 درصد دانش آموزان مدرسه جاویدان و10 درصد دانش آموزان مدرسه شهید مطهری از تهویه کلاسهای خود ناراضی بودند و حدود 74 در صد دانشآموزان مدرسه البرز از تهویه کلاس ها راضی بودند در حالی که دو مدرسه پسرانه دیگر به این میزان رضایت نداشتند و از این روی مدرسه البرز دارای تهویه بهتری نسبت به مدرسه جاویدان و شهید مطهری است و این عامل مطلوب را بیشتر داراست.
جدول -4 سوال چهار پرسشنامه (ماخذ : نگارنده)
طبق جدول 4 حدود 64 در صد دانش آموزان مدرسه حضرت زهرا حد اکثر رضایت را از نیمکتهای مدرسه داشتند وتنها 8 درصد آنها حد اقل رضایت را داشتند و 54 درصد دانشآموزان مدرسه ایروانی حد اکثر رضایت از نیمکتهای مدرسه را داشتند و14 درصد آنها حداقل رضایت از نیمکتهای کلاس را داشتند.46 درصد دانشآموزان مدرسه نرجس حد اکثر رضایت از نیمکتهای مدرسه را داشتند و 16درصد آنها حداقل رضایت از نیمکت های این مدرسه را داشتند.
همچنین در مدرسه پسرانه البرز 66 در صد دانشآموزان حداکثر رضایت از نیمکتهای کلاسهایشان دارند و 6 درصد آن-ها حداقل رضایت از نیمکتهای مدرسه را داشتند و در دبیرستان شهید مطهری 44 درصد دانشآموزان حد اکثر رضایت و 16 در صد آنها حد اقل رضایت را داشتند، همچنین در دبیرستان جاویدان 52 درصد دانشآموزان حد اکثر رضایت و 12 درصد آنها حد اقل رضایت را داشتند. از این روی طبق نتایج به دست آمده دبیرستان البرز و سپس دبیرستان حضرت زهرا از نظر راحتی نیمکتها مطلوبتر هستند و در نتیجه میزان تمرکز دانش آموز را افزایش و خستگی دانش آموزان را کاهش می دهند و مطابق جدول 7 این موضوع کاملا درست است چرا که احساس خستگی و خواب آلودگی در این دو مدرسه کمتر است.
جدول -5 سوال هفت پرسشنامه (ماخذ : نگارنده)
طبق جدول5 به ترتیب مدرسه حضرت زهرا،البرز،ایروانی،جاویدان،نرجس و شهید مطهری حداکثر مطلوبیت را از نظر امکانات تفریحی ورزشی دارند.
جدول -6 سوال ده پرسشنامه (ماخذ : نگارنده)
احساس رضایت از پیشرفت تحصیلی یکی از عواملی است که نشان دهنده مطلوبیت یک فضای آموزشی میباشد طبق جدول دانشآموزان در مدرسه پسرانه البرز از پیشرفت تحصیلی خود نسبت به دو مدرسه پسرانه دیگر راضیتر هستند و دانش آموزان مدرسه حضرت زهرا نسبت به دو مدرسه دخترانه دیگر از پیشرفت تحصیلی خود راضیتر هستند. به همین دلیل به ترتیب دو مدرسه البرز و حضرت زهرا از نظر فراهم کردن احساس رضایت تحصیلی مطلوب ترند.
از بررسی جدول 2 به این نتیجه رسیدیم که به ترتیب دانش آموزان مدرسه البرز و حضرت زهرا کمتر به تغییر مدرسه خود فکر می کنند و از طرفی با بررسی جدول های 3 ،4 ،5 ، 6 به این نتیجه رسیدیم که عواملی که در مطلوبیت محیط آموزشی موثرند نظیر تهویه کلا س ها،نیمکت ها،امکانات تفریحی- ورزشی و رضایت تحصیلی هم در این دو مدرسه بیشتر است از این روی میتوان گفت "به نظر می رسد بین رضایت دانش آموزان و مطلوبیت فضای آموزشی رابطه مستقیم وجود دارد".
