بخشی از مقاله
چکیده
فرا زمین شتری با درازای بیش از 100 کیلومتر، در بخش شمال خاوری بلوک طبس، خاور شهرستان طبس و در پایانه شمالی گسل نایبند قرار دارد. که در این پژوهش، از شاخص های ریخت زمین ساختی و نوزمین ریختی به عنوان یک ابزار برای تشخیص مناطق با دگرشکلی تکتونیکی سریع استفاده کرده ایم. ابتدا منطقه ی مورد مطالعه براساس تغییر روند پیشانی غربی رشته کوه به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم بندی کرده ایم. تغییر شاخص های کمی ریخت زمین ساختی در راستای این رشته کوه بخوبی گویای اختلاف در میزان فعالیت زمین ساختی هستند، که برخی از آنها برای ارزیابی فعالیت تکتونیکی مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت. براساس نتایج حاصل شده از محاسبات شاخص های مورفومتریک، همچون مورفولوژی جبهه کوهستان - مقادیر میانگین، - Smf=1/14، مورفولوژی مقطع دره - مقادیر میانگین - Vf=0/42، سینوسیته ی کانال رودخانه - مقادیر میانگین - S=1/27، شاخص شیب رودخانه - مقادیر میانگین - SL=1492/99، و همچنین مشاهدات ریخت زمین ساختی در منطقه ی مورد مطالعه می توان آن را بعنوان یک منطقه ی فعال معرفی کرد. و در بین سه بخش شمالی، میانی و جنوبی غرب رشته کوه، بخش جنوبی فعالترین بخش معرفی شده است. بطوری که از بخش جنوبی به سمت بخش های میانی و شمالی از میزان فعالیت تکتونیکی کاسته می شود.
مقدمه
منطقه ی مورد مطالعه در جنوب شرق طبس - استان خراسان جنوبی - و در قسمتی از رشته کوه شتری بین عرض جغرافیایی 33 16' تا 34 شمالی و طول جعرافیایی 57 تا ' 57 28شرقی واقع شده است. رشته کوه شتری با روند NW- SE دارای عناصر ساختاری شامل چین ها و شکستگی ها - اعم از گسل های تراستی و امتدادلغز - می باشد که تقریبا از همین روند تبعیت می کنند. امروز اهمیت شناسایی مناطق فعال تکتونیکی و جایگاه ویژه ای که در بررسی های برآورد و تحلیل خطر لرزه زمین ساختی یک منطقه دارند، بر کسی پوشیده نیست. در این راستا پژوهش های زمین ساختی، لرزه خیزی و مطالعه حرکات تکتونیکی فعال، بویژه در مناطق پر خطر لرزه ای از اهمیت ویژه ای برخودار می باشند. مورفوتکتونیک به عنوان مطالعه زمین منظرهای ایجاد شده بر اثر فرایندهای تکتونیکی و یا کاربرد اصول ژئومورفیک در حل مسائل تکتونیکی تعریف شده است. از این رو جهت بررسی وضعیت تکتونیکی منطقه ی مورد مطالعه به اندازه گیری کمی زمین منظرها براساس محاسبه شاخص های ژئومورفیک با استفاده از نقشه های توپوگرافی، تصاویر ماهواره ای و کارهای صحرایی پرداخته شده است. هدف از این مطالعه استفاده از شاخص های ژئومورفیک جهت ارزیابی درجه نسبی فعالیت زمین ساختی کل منطقه می باشد.
شرح و بحث:
-1 شاخص های مورفومتریک:
در سال های اخیر محققین در کنار بررسی علائم و شواهد کیفی، سعی در کمی نمودن رفتار حرکات زمین ساختی مناطق را داشته و برای انجام این کار نشانگرهای گوناگونی را تحت عنوان شواهد کمی یا ژئومورفیک ارائه نموده اند. از امتیاز عمده به کارگیری این نشانگر ها در ارزیابی سریع میزان فعالیت زمین ساختی در مناطق وسیع و در مدت زمان کوتاه می باشد. در این پژوهش با استفاده از شاخص های مورفومتریک در منطقه ی مورد مطالعه، به بررسی فعالیت های زمین ساختی این منطقه پرداخته شده است. شاخص های انتخاب شده در اینجا عبارتند از:
1-1 سینوسیته ی پیشانی کوهستان:
با قطعه بندی جبهه کوهستان در روی تصویر ماهواره ای منطقه ی مطالعاتی در محیط GIS طول جبهه کوهستان در محل برخورد کوهستان به دشت - - Lmf و نیز طول خط مستقیم جبهه کوهستان - - Ls اندازه گیری شده و از طریق فرمول Smf= Lmf/Ls شاخص سینوسیته بودن جبهه کوهستان برای هر قطعه به دست آورده شده است. این شاخص انعکاس دهنده ی توازن بین نیروهای فرسایشی است که تمایل به ایجاد ساخت سینوسیتی دارند، در حالی که نیروهای زمین ساختی تمایل به ایجاد یک پیشانی مستقیم همراه با یک گسل احاطه کننده آن هستند - . - Bull & Mcfaden, 1977 لذا پیشانی کوه هایی که با بالا آمدگی فعال همراهند، تقریبا مستقیم است - Smf ~1 - ، اما اگر میزان بالا آمدگی کاهش یافته و یا صفر گردد، فرایند فرسایش شروع به تشکیل پیشانی پر پیچ و خم می کند که با گذشت زمان منظم تر می گردد . برای محاسبه شاخص های مورفومتریک در منطقه ی مطالعاتی ابتدا منطقه را براساس تغییر روند درپیشانی غربی رشته کوه به سه بخش شمالی، میانی و جنوبی تقسیم بندی کرده ایم. درقسمت - شمالی، میانی و جنوبی - از منطقه ی مورد مطالعه مقدار سینوسیتی کوهستان محاسبه شده است - جدول . - 1میانگین این مقدار در منطقه ی مورد مطالعه 1/14 است که حاکی از فعالیت شدید تکتونیکی این منطقه است. به عبارت دیگر در این منطقه نیروی تکتونیکی با غلبه بر نیروی فرسایش، اجازه فرسوده کردن پیشانی کوه و تشکیل یک پیشانی پر پیچ وخم را به آن نداده است، بنابراین در منطقه ی مورد مطالعه، پیشانی ها تقریبا خطی، فعالیت زیاد تکتونیکی منطقه را به تصویر می کشد - شکل . - 1
شکل -2 موقعیت مناطقی که اندازه گیری Smf در طول پیشانی کوهستان محاسبه شده است را نشان می دهد.
1-2 شاخص شیب رودخانه:
در محیط GIS و بر روی تصاویر ماهواره ای منطقه ی مطالعاتی، تعدادی از مهمترین آبراهه های اصلی مشخص شده اند و سپس مقدار شیب محلی هر آبراهه - - +/ / و نیز طول آبراهه از خط تقسیم تا مرکز بخشی که شیب آن محاسبه شده است - L - و از طریق فرمول SL= - +/ / - × L شاخص شیب رودخانه در 3 قسمت - شمالی، میانی و جنوبی - از طول آنها محاسبه شده است. شاخص شیب رودخانه، به ویژه نسبت به تغییرات در شیب حساس است، بنابراین در ارزیابی تکتونیک فعال سودمند بشمار می آید . شاخص شیب رودخانه نسبت به مقاومت سنگ ها نیز حساس است، بنابراین تفکیک اثرات ناشی از تکتونیک فعال و مقاومت سنگ ها دشوار می باشد . مقدار این شاخص، در صورتی که سنگ های یک منطقه مقاوم باشند و یا در مناطقی که تکتونیک فعال سبب تغییر شکل قائم گردد، زیاد است. زمانی که آبراهه ها و رودخانه ها در نواحی با نرخ بالا آمدگی زیاد جریان دارند، مقدار SL افزایش می یابد، درحالیکه وقتی جریان رودخانه به موازات ساختارهایی مانند دره هایی حاصل از گسل معکوس صورت گیرد، میزان SL کاهش می یابد - . - Keller & Pinter, 2002
برای تفسیر شاخص شیب رودخانه می توان گفت که:
یک حوضه با نرخ بالا آمدگی اندک دارای شیب های زیاد در قسمت های بالا رود و به تدریج کاهش شیب به سمت پایین دست است. یک حوضه با نرخ بالا آمدگی متوسط، درای شیب زیاد در دهانه - پایین دست - و با تغییر زیاد در قسمت های بالا است. همچنین یک حوضه با نرخ بالا آمدگی زیاد، دارای شیب در سرتاسر رود و بیشترین مقدار در اواسط و قسمت های پایین است - . - Burbank et al., 1978 با مقایسه مقادیر میانگین بدست آمده در پیشانی رشته کوه که حکایت از روند نزولی نرخ فعالیت زمین ساختی از جنوب به سمت شمال دارند. می توان گفت حرکات زمین ساختی بخصوص از نوع بالا آمدگی موجب افزایش گرادیان این رودها در قسمت جنوبی گشته است.
