بخشی از مقاله
چکیده
صفت یکی اقسام کلمه در دستور زبان فارسی است که ویژگیهای را به اسم یا گروه اسمی - موصوف - نسبت میدهد. صفت به دلیل ایفای نقش فرعی - وابسته اسم یا گروه اسمی - در ساختمان جمله و منعطف بودن کاربردش، عنصر مناسبی برای دخل و تصرف شاعرانه در زبان است. این گفتار به بررسی کارکرد زبانی و بلاغی صفت در مجموعه اشعار قیصر امینپور می-پردازد.
فرضیه پژوهش پیش رو این است که کاربرد صفت در شعر امینپور به دو بخش زبانی - عادی - و ادبی - هنری - قابل تقسیم است؛ نوآوری شاعر در کارکرد هنری صفت جلوه بیشتری دارد و زمینهساز ادبیت متن شده است. نگارندگان برای آزمودن فرضیهها صفات بیانی اشعار امین-پور را به روش استقرای ناقص استخراج کرده سپس کاربرد زبانی و هنری صفات - دستوری و بلاغی - را در اشعارامینپور به شیوه توصیفی تحلیلی بررسی کردهاند.
نتیجه پژوهش نشان میدهد که امین پور با کاربردزبانی و هنری انواع صفات در شعر خویش ضمنخروج از هنجار زبان عادی و روزمره به برجستهسازی در زبان دست زده است و با استفاده از »صفات هنری« در محور بلاغی توانسته است آرایههایی مانند پارادوکس، ایهام، تشبیه و استعاره و .... را در شعر خویش نمود ببخشد. در برخی از اشعار امینپور، صفات نقش مهمی در فضاسازی و تصویرپردازی دارند و در انتقال عواطف و احساسات شاعر و همچنین لحن او کارآمد جلوه میکنند.
مقدمه
قیصر امینپور 1338 - - 1386 از شاعران میانهرو و معتدلی است که فعالیت ادبی و هنری خود را از سال 1360 در نشریهها آغاز کرد. فعالیت رسمی هنری و شعری وی بهعنوان شاعری انقلابی از سال 1363 آغاز شد و تا پایان عمر کوتاهش چند مجموعه شعر، نثر ادبی و آثار پژوهشی به کارنامهاش افزود: تنفس صبح - 1363 - ، در کوچه آفتاب - 1363 - ، طوفان در پرانتز - 1365 - ، منظومه ظهر روز دهم - 1365 - ، مثل چشمه مثل رود - 1368 - ، بیبال پریدن - 1370 - ، »گفتوگوهای بیگفتگو - 1370 - ، آینههای ناگهان - 1372 - ، به قول پرستو - 1375 - ، گلها همه آفتابگردانند - 1380 - ، دستور زبان عشق 1386 - ، - رساله دکتری سنّت و نوآوری در شعر معاصر - 1376 - و شعر و کودکی . - 1385 - امین پور بیشتر در قالبهای نیمایی،غزل ورباعی شعرسرودهاست.
سادگی وروانی زبان، مضمونیابی،نکتهپردازی وزبان امروزی ازجمله مهمترین ویژگیهای شعراوست] »وی[ یکی از شاعران موفق بعد از انقلاب است؛ شاعری که شعرش همگام با تکوین، شکلگیری و پیروزی انقلاب اسلامی نُضج یافته و پا به پای آن، مراحل کمال را پیموده است. او سالهای آغازین انقلاب و جنگ پاکدلانه و با صمیمیت فراوان، به سرودن دردهای مردمی پرداخت که درگیر وحشتناکترین جنگ دهههای اخیرجهان بودند
صفت یکی از مقولههای دستور زبان فارسی است که از نظر معنایی برای تعیین چگونگی، جنس، خواص و رنگ و ... به طور کلی علائم ظاهری و باطنی اشیاء - اسم و گروه اسمی - به کار میرود. - شفایی، - 18 :1363 و در ساختار جمله عنصری مستقل نیست ووابسته به اسماست - خیامپور، :1384 . - 49ازهمین روی برخی محققان مبحثی مستقل به آن اختصاص ندادهوآن رادرمبحث اسم موردبررسی قرارداده وازانواع وابسته هایپیشین یا پسین اسم دانسته اند
صفت درکتابهای دستور زبان فارسی به صورتهای مختلفی تقسیم شده است. ازحیث مفهوم آن را درگروههایی مانندصفت بیانی،اشاره،شمارشی، پرسشی،تعجبی ومبهم جای دادهاند وازنظرتقدم وتأخربه صفت پسین وپیشین وازحیث ساخت به صفت ساده، مشتق،مرکب وگروه وصفی تقسیم کردهاند و هرگاه مطلق اصطلاح صفت را به کار بردهاند مراد از آن صفت بیانی بوده است.
صفت یکی از امکانات زبانیاست که سخنوران برای بیان روشن و مؤثر اندیشهها، تصویرسازیو ایجاد فضا، انتقال عواطف و حس و حال و بازتاب دیدگاه خود درباره موضوع گفتگو در متن خویش به کار میبرند. از این رو درباره صفت گفتهاند: »هنریترین و شایستهترین وسایل بیان تصویری، آوردن اوصاف است - «شفیعی کدکنی، - 16 : 1387 فراوانی استفاده هدفدار از صفت در متون ادبی، عامل پیداییآرایه ادبی صفت هنری - epithet - و تنسیق الصفات یا پیآوری صفت - conglobatio - در بدیع بوده است.
بیان مسأله
صفت از لحاظ دستور زبان کارکرد تعیینکنندگی و خاص کردن اسم - موصوف - را دارد. این کاربرد متعارف و معمول صفت در هر متنی اعم از ادبی و غیرادبی کارکرد زبانی صفت است و وجهه ادبی ندارد اما صفت در صورتی که به عمد و در جهت القای اندیشه و نگرش و نیّت سخنور،کاربرد هنجارگریز و غیرمتعارف در متن ادبی داشته باشد منجر به آفرینش زیبایی میشود و در قلمرو صفت هنری و شاعرانه قرار میگیرد و ضمن کارکرد توضیحی و تعیینکنندگی در خدمت القای اهداف گوینده در میآید؛ مقایسه دو نمونه زیر میتواند کاربرد دوگانه صفت را در شعر امینپور نمایان سازد:
الف: کاربرد زبانی و عادی صفت: سنگفرش کوچهای باریک را از نو شمردن / در میان کوچهای خلوت / روبروی یک در آبی / پا به پا کردن / نامهای با پاکت آبی / پاکت پست هوایی / بر دم یک بادبادک بستن و آن را هوا کردن ...
ب: کاربرد هنری و هنجارگریزانه صفت: به لحظه نگاه ناگهانگی / به آن نگاه ناتمام / به آن سلام خیسترسخورده / زیر دانههای ریزریز ابتدای دی / به بوی لحظههای هرکجای کی!
نگارندگان بر آنند که امینپور در کنار استفاده از صفت در کاربرد عادی و معمول زبان به استفاده از صفات شاعرانه و هنری به قصد زیباییآفرینی و برجستهسازی شعر پرداخته است در پژوهش حاضر تلاش خواهد شد تا ارزشهای هنری و بلاغی »صفت« در مجموعه اشعار قیصر امینپور مورد تحلیل قرار بگیرد. یادآوری این نکته ضروری است که در پژوهش حاضر صفت بیانی هم از نظر ساختار صرفی کلمه به عنوان »صفت« و هم از نظر نقش نحوی کلمه به عنوان نقش دستوری »صفت« مد نظر بوده است.
پیشینه تحقیق
بحث درباره صفت، انواع و کاربرد آن در زبان و آثار ادبی فارسی در همه کتابهای دستور زبان فارسی مطرح شده است و این منابع عمدتا فصلی را به مبحث صفت اختصاص دادهاند که برای آگاهی بیشتر در این زمینه باید به کتابهای دستور زبان فارسی مراجعه کرد. اما درباره کاربرد و اهمیت صفت درمتون ادبی فارسی و از جمله شعر معاصر در کتابهای تحلیل و نقد شعر گذشته و معاصر فارسی کتابها و مقالاتی نوشته شده است از جمله:
کتاب ساختار زبان شعر امروز - 1387 - از مصطفی علیپور که به بررسی واژگان و ساخت زبان شعر فارسی معاصر پرداخته و در بخشهایی از کتاب به کاربرد صفت نیز اشاره کرده نمونههایی ارائه داده است.
