بخشی از مقاله
چکیده
صورخیال جوهر اصلی و عنصر ثابت شعر است و چیزی است که از نیروی تخیل حاصل می شود. صور خیال معیار ارزش و اعتبار هنری شعر است. در هیچ یک از آثار ادبی در طی ده قرن گذشته اثری در نقد علم بلاغت به اهمیت صور خیال نیست مجموعه ی تصاویر حاصل از انواع صور خیال - استعاره، تشبیه، مجاز، کنایه - در دیوان هر شاعری بیانگر لحظه هایی است که با درون و جهان درونی او سرو کار دارد. بررسی آثار شاعران انقلاب و دفاع مقدس از جمله راهکار های مهم و تأثیر گذار در شعر انقلاب و دفاع مقدس است.
قیصر امین پور از جمله شاعرانی است که در ادبیات پایداری و انقلاب دارای چهره ی درخشانی است که عناصر خیال در اشعار وی نمود قابل توجهی دارد. مقاله ی حاضر تحقیقی است پیرامون صور خیال در اشعارمقاومت قیصر امین پور. در این پژوهش اشعار قیصر در 4 دفتر» دستور زبان عشق، آئینه های ناگهان، تنفس صبح، گلها همه آفتاب گردانند« از نظر صور خیال بررسی شده و نتایج حاصل از آن به صورت نمودار به تصویر کشیده شده است.
.1 مقدمه
ایماژ یا خیال عنصر اصلی در جوهر شعر است و تخییل بازگشتن به خیال و ایماژ است. خیال یا تصویر حاصل نوعی تجربه است که اغلب با زمینه ای عاطفی همراه است. عنصر خیال یا شیوه ی تصرف گوینده در ادای معانی است و علمای بلاغت در ادوار مختلف همواره کوشیده اند که این امکانات مختلف را در حوزه ی تعریف ها و در جدول اصطلاحات خاص خود محدود کنند. صور خیال در شعر شاعران حاصل نوعی تجربه و آگاهی است که شاعر یا نویسنده از محیط پیرامون خویش به دست می آورد. در واقع نمایش حالات درونی و ویژگی های شخصیتی شاعر را می توان در تصاویر شعری او جست و جو کرد؛ چون خیال تصرف ذهنی شاعر در امور و مفاهیم مختلف است که از طریق انواع تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه و....به دست می آید.
هدف از زیبایی ها و تصاویر ایجاد شده، بیان مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. دگرگونی در اندیشه و خیال، متناسب با دگرگونی های زیبایی های کلام، اغلب یکی از خصایص شعر انقلاب اسلامی است. دگرگونی در نظام های حکومتی، باورها و اندیشه های تازه ای را به میدان می آورد که بازتاب ناگریز آن در عرصه ی ادب و هنر نیز خواهیم دید. در افول و غروب حکومت های بیداد، استعدادها و توان هایی که پیش تر فرصت بروز و ظهور نداشتند در فضای تازه تنفس و شکفتن آغاز می کنند. انقلاب ها، ذائقه انسان ها و تلقی آنان از جهان، جامعه و خویشتن را تغیر می دهند و همین نویسنده و شاعر را در رصدگاهی قرار می دهد که از آنجا چشم انداز هایی تازه و فراخنای و شکوهمند و بدیع را به تماشا می ایستد و با زبان احساس با قالب و شکلی نو به سرودن و آفریدن می پردازد - سنگری، - 177:1380
شعر انقلاب اسلامی در مسیر رشد و بالندگی خود دوره ای هشت ساله از مقاومت و ایثار، از جان گذشتگی، و حماسه آفرینی جوانان پر شور و عاشقی را شاهد بود که سبب شد لحظه لحظه تصاویر آن رنگی فراخور واقعیت های گوناگون اجتماع در برابر جنگ و وقایع متفاوت آن به خود بگیرد. شعر مقاومت ایران، فصلی خونین، پر بار و شکوهمند از ادبیات انقلاب اسلامی است که با ترنم عطرآگین خود ادبیات معاصر کشور ما را وجهه و آبرویی درخور بخشیده است. شعر انقلاب و دفاع مقدس زبان گویای واقعیت ها، حماسه آفرینی ها و ازجان گذشتگی های رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی بود، هیچ گاه از عناصر تصویر ساز شعری خالی نبود. - قاسمی، - 10:1383
یکی از آراستگان ادبیات معاصر دکتر قیصر امین پور است که سرآمد شاعران معاصر و نماینده ی ادبیات دفاع مقدس است وی از شاعران نامی و برجسته ی معاصر به شمار می روند که برای بیان دیدگاه ها و اندیشه های خویش مثل هر شاعر دیگر از ایماژها و تصاویر خیال انگیز استفاده کرده اند. امین پور شاعری متعهد و آرمان گرا است و تا زمان مرگ نابه هنگامش به آرمانهایش معتقد باقی می ماند. و بی شک شاعر متعهد کسی است که علاوه بر طرح مسائل متعالی می کوشد که دیگران را نیز در مسیر کمال راهنمایی کند و عواطف و احساسات درونی برخاسته از اندیشه ی پویا و کمال جوی خود را با زبانی زیبا، سلیس، جذاب و قابل درک و در کمال سخاوت بر دیگران نیز عرضه کند. تحقیقات انجام شده درباره ی دکتر قیصر امین پور به آن اندازه حائز اهمیت است که در ثبت وقایع اجتماعی و تاریخی سهم بزرگی را بر عهده می گیرد.
.2 تعریف واژه ها و اصطلاحات صور خیال
سخن ادبی: مقصود اصلی از سخن، تفهیم معانی مختلف و تقریر حالات متفاوت است و در صورتی آن را کلام و سخن ادبی، و گوینده را ادیب سخن سنج و سخن پرداز می گویند که مقصود خود را به بهترین وجه بفهماند، و در روح شنونده موثر باشد چندان که موجب انقباض یا انبساط او گردد و خاطر او را برانگیزد، تا حالتی را که منظور اوست از غم و شادی و مهر و کین و رحم و عطوفت و انتقام و کینه جویی و خشم و عتاب و عفو و اغماض و امثال آن معانی، در وی ایجاد کند. - همایی، - 4:1373
سخن ادبی کلامی است که موجب تهییج و تسکین درونی، شادی و غم در شنونده می شود، یعنی در حقیقت گوینده با مهارت و استادی سخن را طوری بیان می کند که شنونده را به کاری وا می دارد یا از کاری باز می دارد. این قوه ی تأثیر ناشی از روح فصاحت و بلاغت، یا به گفته ی حافظ»آنی« است که در سخن دمیده می شود؛ می گریاند و می خنداند - علوی مقدم، - 20:1390 صور خیال: استاد شفیعی کدکنی درباره ی صور خیال اینگونه می نویسد: خیال جوهره ی اصلی و ثابت شعر است و چیزی است که از نیروی تخییل حاصل می شود و این نیرو قابل تعریفی دقیق نیست. خیال عنصر اصلی شعر است در همه ی تعریف های قدیم و جدید است و هر گونه معنی دیگری را در پرتو خیال می توان شاعرانه بیان کرد. منظور از کلمه خیال همان ایماژ فرنگی است که چون نمی دانستند به آوردن مجموع اصطلاحاتی از قبیل اغراق، تشبیه، استعاره بپردازند این کلمه را برای مجموع این اصطلاحات به کار گرفته اند. - کدکنی، - 20:1350
نقد:نقد در نزد قدما با آن چه امروز از آن استنباط می شود متفاوت است. در نزد قدما مراد از نقد معمولاٌ این بوده است که معایب اثری را بیان کنند و مثلاٌ در این که الفاظ آن چه وضعی دارند با معنی آن برگرفته از اثر دیگری است و به طور کلی از فراز و فرود لفظ و معنی سخن می گفتند و این معنی از خود لغت نقد فهمیده می شود زیرا نقد جدا کردن سره از ناسره است. نقد در لغت به معنی جداکردن دینار و درهم سره از ناسره و تمیز دادن خوب از بد و بهین چیزی برگزیدن است در اصطلاح ادب، تشخیص محاسن و معایب سخن و نشان دادن بد و خوب اثر ادبی نقد ادبی بررسی همه جانبه و کامل یک اثر ادبی است.
فصاحت و بلاغت: فصاحت به فتح اول به معنی نیکو سخن گفتن است و آن ثلاثی مجرد است» فصح یفصح فصاحه« اما فصاحت در لغت به معنی آشکار شدن و روشن شدن است چنان که فصح الصبح یعنی صبح روشن شد. منظور از فصاحت این است که کلمات درست و مطابق مرسوم و کلام روشن و استوار باشد و این مقصود عمدتاٌ برای اهل زبان - گفتار - حاصل است و با تسلط بر دستور زبان و آشنایی با آثار ادبی تقویت می شود. بلاغت نیز به فتح اول مصدر ثلاثی مجرد است بلغ یبلغ بلاغه به معنی فصیح بودن و دارنده ی آن صفت را بلیغ می گویند منظور از بلاغت این است که کلام دلنشین و موثر و رسا و به اصطلاح وافی به مقصود باشد و بلیغ کسی است که بتواند ما فی الضمیر خود را به نیکویی بیان کند و به اصطلاح مطلب خود را به راحتی برساند. - شمیسا،
فصاحت در لغت عرب، ظهور در بیان است که در فارسی آن را گشاده زبانی معنی می کنند و بلاغت در لغت به معنی رسایی است و مقصود از آن رسانیدن مقصود و غرض است به همین جهت نمی توان آن را در مورد کلمه به کار برد؛ زیرا کلمه به تنهایی رسا نیست و مقصود کامل گوینده را نمی رساند - علوی مقدم، - 25:1390 بیان: بیان ادای معنای واحد به طرق مختلف است، مشروط بر این که اختلاف آن طرق مبتنی بر تخییل باشد، یعنی لغات و عبارات به لحاظ تخییل - تصویر - نسبت به هم متفاوت باشند - شمیسا، - 29:1390
بیان عبارت است از مجموعه ی قواعد و قوانینی که به وسیله ی آنها می توان یک معنی را به گونه ای متعدد بیان کرد؛ به شرط آنکه این شیوه های گوناگون، در میزان روشنی و پوشیدگی با یکدیگر متفاوت باشند و این تفاوت، مبتنی بر تخییل باشد - علوی مقدم، - 85:1390 دانش بیان از بنیادهای استوار بلاغت است و آموختن فنون و اشارات آن آدمی را با چهره گوناگون خیال و صور رنگارنگ معنی آشنا می سازد - تجلیل، - 45:1370 بیان دانشی است که در آن از چگونگی باز گفت و باز نمود اندیشه ای به شیوه های گوناگون سخن می رود - کزازی، - 30:1370
تشبیه، سخن در باب تشبیه بسیار است ازجمله: »تشبیه چیزی به چیزی مانند کردن است و در این باب از معنی ای مشترک میان مشبه و مشبه به چاره نبود - «رازی،» - 306:1373تشبیه ماننده کردن چیزی است به چیزی، مشروط بر این که آن مانندگی مبتنی بر کذب باشد نه صدق، یعنی ادعایی باشد نه حقیقی - «شمیسا،» - 68:1390تشبیه در لغت، ماننده کردن چیزی است به چیزی دیگر در یک یا چند صفت؛ اما در اصطلاح علم بیان، تشبیه ادعای همانندی و اشتراک چیزی است به چیز دیگر در یک یا چند صفت - «علوی مقدم، » - 85:1390تشبیه یاد آوری همانندی و شباهتی است که از جهتی یا جهاتی میان دو چیز مختلف وجود دارد - «کدکنی، - 47:1350
استعاره، یکی دیگر از ترفندهای شاعرانه که سخنور، با یاری آن می کوشد تا سخن خویش را هرچه بیش در ذهن سخن دوست جایگیر گرداند استعاره است. استعاره دامی است تنگ تر و نهان تر از تشبیه که سخنور در برابر خواننده یا شنونده خود می گسترد، از این روی پروردگی هنری و ارزش زیبا شناختی آن از تشبیه فزونتر است؛ زیرا سخن دوست را بیشتر به شگفتی در می آورد و به درنگ در سخن برمی انگیزد - کزازی، - 95:1370
استعاره در لغت مصدر باب استفعال است یعنی به عاریه خواستن لغتی را به جای لغت دیگری. » استعاره بزرگترین کشف هنرمند و عالی ترین امکانات در حیطه ی زبان هنری است. استعاره کارآمدترین ابزار تخییل و به اصطلاح ابزار نقاشی در کلام است« - شمیسا، - 160:1390 دکتر تجلیل در این باره می نویسد:» استعاره تشبیهی است که یکی از دو سوی آن ذکر نشود و به عبارت دیگر استعمال واژه ای در معنی مجازی آن است به واسطه ی همانندی و پیوند مشابهتی که با معنی حقیقی دارد - «تجلیل، - 63:1370
