بخشی از مقاله
چکیده
رویکردهای نوین ادبی، مسیری تازه پیش روی ادبیات قرار داده است. با توجه و تعمق در این رویکردها، میتوان خوانشهای بدیعی از متون ادبی داشت. رویکرد صورت گرایی یکی از همین ابزارهای نقد و تحلیل است، که فضای گستردهای از مفهوم را پیش روی مخاطبان و منتقدان ادبی می-گشاید. در این مقاله، با رویکرد صورت گرایی به واکاوی اشعاری از قیصر امین پور پرداخته شده است. این جستار، میکوشد بُعدی متفاوت از ادبیات پایداری را نشان دهد، که همان صلح و تلاش برای آن است.
با این هدف که با واکاوی لایههای فرمی و ساختاری آثار، به معنا و مفهوم صلح دست یابد تا بتواند پاسخگوی این پرسش باشد که قیصر امین پور تا چه اندازه از ویژگیهای فرمالیستی برای برجسته کردن مفهومش سود جسته است. با بررسی در متون، فهمیده میشود که چگونه قیصر امین پور با گزینش واژگان و زبانی متفاوت، برای تعالی ادبیات پایداری، طرحی برای صلح رقم میزند. همچنین سیر روایی اشعار بررسی شده نشانگر پیرنگی غیر خطی در این سه شعر است.
مقدمه
عرصهی گستردهی هنر، به ویژه ادبیات، این امکان را فراهم میکند تا اندیشههای متفاوتی را جلوهگر سازد و در بسیاری از موارد پیشتاز عقاید ملت یک سرزمین باشد؛ این گفتهی شکلوفسکی که » هنر همواره از زندگی آزاد است و رنگ آن هرگز بازتابانندهی رنگ پرچم شهری نیست که بر درگاه آن شهر به اهتزاز در آمده است - « قاسمی، - 24 :1386، بیانگر همین موضوع است. در واقع این مردم هستند که هنر و ادبیات را شکل میدهند و از واقعیتها پرده بر میدارند. در رشد و شکل گیری ادبیات پایداری نیز، باید این نکته را در نظر داشت؛ چرا که جریانهای مردمی آن را بنیان نهادهاند. همان جریانهایی که در طول تاریخ به دلایل گوناگونی از جمله حفظ شرافت ملی خود به مقاومت بر میخاستند.
نمونهی بارز شکلگیری این نوع ادبی را میتوان در ادبیات مشروطه و ادبیات انقلاب یافت. پس از بنیان گذاری جمهوری اسلامی ایران که ثمرهی انقلابی مردمی بود؛ این پایداری و مقاومت، با دفاع از مرزهای کشور در جنگ تحمیلی ادامه یافت و شاعران را برای سرودن شعرهایی با مضمون ایستادگی ترغیب کرد. یکی از شاعرانی که از منظری متفاوت به پدیدهی جنگ پرداخته است، قیصر امین پور است. این جستار، میکوشد با واکاوی لایههای فرمی و ساختاری آثار، پاسخگوی این پرسش باشد که قیصر امین پور تا چه اندازه از ویژگیهای فرمالیستی برای برجسته کردن مفهوم صلح سود جسته است.
روشن است که در عصر جدید، شیوههای گوناگون نقد و بررسی آثار هنری و ادبی، پدید آمده است. همین امر سبب پیدایش شگردهای نوین نقد در ادبیات شد و اولین جرقههایش را میتوان در نقد نو یا همان نقد مدرن دید. از این رو، روشها و رویکردهای تازهای ایجاد شد، که یکی از آنها رویکرد صورتگرایی و یا فرمالیست است. در این رویکرد به شکل و فرم متن توجه ویژهای میشود، هرچند این موضوع مانعی برای رسیدن به مفهوم نیست؛ بلکه ابزاری برای درک معنای متون است.
در واقع باید دانست که » معنا و ساختار و صورت در شعر چنان با یکدیگر در میآمیزند و چنان متقابلاً در یکدیگر تأثیر میگذارند که نمیتوان این عناصر را از یکدیگر متمایز کرد. پس شکل و محتوا دو روی یک سکه اند - « پاینده، 200 :1383 و . - 201 این مقاله بر آن است تا با استفاده از رویکرد صورتگرایی، در جهت رسیدن به معنا و مفهوم شعرهایی با عنوان » طرحی برای صلح« به خوانشی جدید و متفاوت دست یابد. کتاب » دستور زبان عشق« اثر قیصر امینپور است.
وی بی گمان از شاعران مطرح در ادبیات پایداری است. او با آوردن شعرهای » طرحی برای صلح1 « و 2 و3، تلاش کرده است تا آثار مخرب جنگ را نشان دهد و طرحهای سه گانهای برای صلح بسازد. » "دستور زبان عشق" پنجمین مجموعه شعر امینپور برای بزرگسالان است که پس از مجموعههای تنفس صبح، در کوچه آفتاب، آینه های ناگهان و گل ها همه آفتابگردانند، در مرداد 1386 منتشر شده است. مجموعه شعر دستور زبان عشق تعدادی از غزلیات، رباعیات و شعرهای نیمایی شاعر از سال 1380 تا 1385 است که در عرض یک ماه؛ یعنی، شهریور 86 به چاپ دوم رسید.
پیش از این نیز در مقالههای » نشانه شناسی شعر »الفبای درد« سروده قیصر امینپور« نگارش سهیلا فرهنگی و محمدکاظم یوسف پور، » نقد ساختاری کتاب دستور زبان عشق، سرودهی قیصر امین پور« نوشتهی مریم حسینی، » تحلیل زیباشناختی ساختار آوایی شعر قیصر امین پور« به قلم مسعود روحانی و محمد عنایتی قادیکلایی و » دستور زبان عشق: - مهمترین موتیفها و ویژگیهای ساختاری »دستور زبان عشق« آخرین دفتر شعر دکتر قیصر امین پور - « نگارش مصطفی گرجی به آثار قیصر امین پور با رویکردهایی نزدیک به رویکرد صورتگرایی پرداخته شده است، اما مقالهای با رویکرد فرمالیستی و با توجه به شعرهای » طرحی برای صلح« دیده نشده است. مقاله ی حاضر با شیوهی کتابخانهای و تحقیق در منابع آن، با بررسی کتابها و مقالات متعدد، نگاشته شده است.
بحث -1 خاستگاه و روش کار صورتگرایان
پیش از وارد شدن به سایر مباحث، لازم است به خاستگاه رویکرد صورتگرایی پرداخته شود؛ چرا که خاستگاه هر پدیدهای میتواند به شناخت آن کمک کند. نخستین جرقهای که منجر به شعله ور شدن این اندیشه شد، کتاب »رستاخیز واژه«ی ویکتور شکلوفسکی بود که در سال .1914م منتشر شد - علوی مقدم، . - 8 :1381 روسیه اولین جایی بود که نظریه پردازان و پژوهشگران این رویکرد را در خود جمع دید. کسانی چون: ویکتور شکلوفسکی، بوریس توماشفسکی، بوریس آخن بام، رومن یاکوبسن و یوری تینیانوف که در دو نهاد زیر گرد هم میآمدند.
