بخشی از مقاله
چکیده
جملات پرسشی از معمولترین مؤلفههای دستور زبان است. از آنجا که شعر گسترهای از افکار و احساسات گوناگون را در بر دارد رابطه میان مقوله دستوری و منظوری در آن همیشه مستقیم نیست. نظرات گستردهای در باب مفاهیم ضمنی جملات ذیل نظریه کنش هایکلامی ارائه شده است. از میان آنها نظریه پلگرایس و جان سِرل بیشتر به معنای مستقیم و غیرمستقیم گزارههای زبانی و آراء ریچارداُهمان و لوئیز پرت بر انعکاس کاربرد گزارههایی مانند اظهارکردن، دستوردادن، سؤال کردن، قول دادن و... در متن ادبی و استنباط مفاهیم تلویحی خوانندگان از آنها معطوف است.
این پژوهش به رمزگشایی مفاهیم جملات پرسشی در اشعار قیصر امینپور با تأکید بر نظرات گرایس و اُهمان میپردازد. جملات پرسشی در اشعار امینپور کمتر در معنای صریح به کار رفتهاند و توان منظوری آنها چند بعدی است. بیشترین معنای تلویحی که برداشت میشود شامل: دعوت خواننده به تعمق و تفکر، شکایت از روزگار، عجز و ناتوانی از پاسخ به امور است.
واژگان کلیدی: جملات پرسشی، کنشکلامی، زمینه، مفهوم ضمنی
1 مقدمه
1 1 درآمد
زبان را اغلب قراردادی برای ایجاد ارتباط تعریف میکنند، نظامی که پیام ها را منتقل می کند. ارتباط، به دلیل اینکه واژگان، دارای معنا و مفاهیم به خصوصی در چارچوب یک نظام هستند، میتواند القاکننده پیام باشد از این رو برای توصیف نظام زبان لازم است مفاهیم و معانی نیز مورد بررسی قرارگیرند. با توجه به این امر میتوان گفت اطلاعات معناشناختی مکمّل دستور زبان است و مطالعه واحدهای زبانی و اصول حاکم بر آنها، بدون پرداختن به معنا و کاربردشان به هنگام گفتگو و ایجاد ارتباط، ناقص خواهد بود - نک، آکماچین و دیگران،277 :1375 . - 276در مطالعات زبانشناختی نیز میتوان به جای بررسی ساختار نحوی و ترکیبی واژهها و جملات، به کاربرد زبان و کنشهای کلامی پرداخت و چگونگیِ اطلاعدهی، پرسش، هشدار، نصیحت، اندیشه، گزارش، امر، توضیح و... را در آنها تحلیل و بررسی کرد - نک: صفوی، . - 99 :1377
کنشکلامی در کنار نظریههایی چون نشانه معناشناختی، هرمنوتیک، نقشگرایی هالیدی، تحلیل گفتمان و... از رویکردهایی است که در حوزه معنا و مفاهیم ساختارهای زبانی ارائه شده است. نظریه کنشکلامی2 در سال 1959 1939 توسط جان آستین شکل گرفت در نظریه او فرض پایهای بر این است که کلمات میتوانند کنش باشند. پس از وی زبانشناسان دیگر به بازبینیِکار او پرداختند و آن را شرح و بسط دادند. جان سِرل نگرشهای جدیدی در این زمینه ارائه نمود و آراء پلگرایس نیز درباره معانیِ ضمنی تأثیر بسزایی در تعیین سمت و سوی حرکت، بسط و گسترش نظریه کنشکلامی داشت. مدلی که نظریه کنشکلامی از زبان ارائه میکند، نگرشی در باب کاربرد و معانی گزارههای زبانی در بافت است. بررسی زبان با این رویکرد در رشتههایی چون جامعهشناسی، مردمشناسی، روانشناسی، ارتباطات و نقد ادبی مطرح است.
در حوزه کنشهای کلامی مؤلفههایی چون گفتههای کرداری، گفتههای اظهاری و تقسیم کنشها به »کنش بیانی«، » کنش کارگفتی« و »کنش القایی« از سوی آستین مطرح شد و انواع کنشهای بازنمودی، رهنمودی، تعهدی، اخباری و بیانگری و تفکیک کنشهای کلامیِ مستقیم و غیرمستقیم در زبان توسط جان سِرل طرح گردید.پل گرایس ضمن بررسی موضوع بیان غیرمستقیم در زبان بر روشنگری در باب معانیِ تلویحی یا غیرمستقیم پرداخت و آنها را »تلویحات مکالمهای« نامید. آستین و سرل بیشتر تأکید بر شرایط مناسب حاکم بر تولید و بازشناسی کنشهای کلامیِ خاص دارند و به تشریح آنها میپردازند ولی گرایس از اصل مشارکت» زبانیِ« حاکم بر رفتارهای زبانی سخن میگوید که کنشگران - مخاطب، خواننده، بیننده و... - در مبادله کلامی - شعر، متن، گفتگو و... - انجام میدهند.
در این راستادیدگاه اُهمان بیشتر معطوف به ادبیات است. او بر بافت و گفتمان خاص گزارهها در دریافت معنا و توان منظوری آنها که با تجربه و ذهنیت خوانندگان در ارتباط است توجه و تأکید دارد. در گفتمان ادبی مخاطب بار معنایی و مفهومی کلام را در موقعیتی که در ذهن، از بافت و زمینه گفتار متصور میشود استنباط میکند و از این رو مفاهیم و برداشتهای چندگانهای در خوانش ادبی شکل می گیرد. چالزآلتییری و دیگران نیز شعر را به مثابه کنش میداندن و بر مدل اُهمان در مورد شعر تأکید می کنند - نک: مکاریک،237 :1390 . - 241مفاهیم ضمنی و چندگانه در حوزه ارزشهای اجتماعی، ایدئولوژیکی، فرهنگی و فردی قرار دارند.
خوانندگان، بینندگان و... ممکن است معانی ضمنیِ دیگری به جز مفاهیم مورد نظر شاعر - مؤلف، فرستنده و گوینده - را شناسایی و برداشت کنند از این رو کنشهای کلامی نیز دارای ماهیت و منشی چندمعنایی3 هستند به عبارتی میتوان آنها را در معرض تفسیر و تعبیرهای متعدد قرار داد که با نظریات نشانهشناسان اجتماعی که بر تنوع برداشت و تفسیرهاپرداختهاند همسانی و قرابت دارد - نک: ضیمران،. - 120 :1383در ساختار و قالب شعری، مفاهیم ثانوی بر مفاهیم و ساختهای زبان چیرگی مییابند و حوزههای معنایی مختلفی را در بر میگیرند که متناسب با تجربه، ذهنیت و دانش خوانندگان به تولید معنا منجر میشود. در واقع می توان گفت دستور یک زبان توانش زبانیِ آن را توصیف میکند و دستور زبان شعر نیز میتواند توانش شعریِ شاعر را نمایان کند - نک: بی یرویش،. - 180 : 1374
1 2 زمینهها و عوامل
قیصر امینپور 1386 - - 1338 یکی از شاعران موفق معاصر ادب فارسی است که آثارش مورد استقبال فراوان منتقدان و خوانندگان جامعه ادبی و غیرادبی واقع شده است این امرحاکی از برجستگیِ زبانی و محتوایی اشعار وی است. امینپور توجه ویژهای به امکانات زبانی دارد و از شگردهای گوناگون زبان در آثارش استفاده کرده است. عناصر زبانی، ایماژهای شاعرانه و دیگر ساحات شعر در خدمت اندیشه متعالی شاعر قرار دارند - نک: اقتصادینیا ،. - 146 : 1386 مقبولیت و محبوبیت اشعار قیصر امین پور و تجدید چاپهای مکرری که از آثار وی صورت گفته است از دلایلی است که بستری مناسب برای پژوهش درباره اشعار او را فراهم می کند.امینپور در بسیاری از سرودههایش با نگاهی جستجوگر و کشف آمیز - که لازمه نگرش خلاق و هنری است - به پرسشگری در عرصه مسائل انسان و مناسبات انسان معاصر با جهان و حقیقت می پردازد. پرسش های او نیز چونان پرسشگریهای اذهان فلسفی به پاسخهایی قطعی دست نمی یابد و گاه به هیچ میرسد:
اگر چه پرسش بیپاسخی است، می پرسم: چرا همیشه چنان و چرا همیشه چنین؟ - امین پور،. - 53 :1390مایههای فلسفی در اشعار امینپور به طور گسترده و با زبانی ساده بیان شده است و سایر مضامین اشعار وی چون درد و رنج، گذار روزگار، عشق را تحت الشعاع خود قرار میدهد. فلسفه با پرسش و پرسشگری پیوند تنگاتنگی دارد و بنا بر تعریف برتراند راسل فلسفه »دانش پرسشها « ست؛ پرسش هایی که بیشتر به پاسخی محتوم نمیرسند. بنابراین بین مؤلفه پرسش و مضامین فلسفی در اشعار امینپور پیوستگی وجود دارد و میتوان گفت بیشتر گزارههای پرسشی اشعار او ساحات یقین و جزمیت شعر او را در می نوردد و خواننده را درگسترهای از گزینههایی یحتمل و نه قطعی به مشارکت میخواند.
هزار شاید و آیا به جای یک باید گمان کنم به گمانم نشسته جای یقین - همان:. - 52ویژگی عدم قطعیت معنا و مفهوم در شعرهای امینپور را میتوان با تعریفهایی که از حوزه کنشهای کلامی و منظورشناسی ارائه شده است تطبیق داد که بر برداشت، تعبیر و تفسیر گفته از جانب شنونده یا خواننده تأکید دارند یعنی گوینده نیتی را در سر دارد و آن را به شیوه ای ارائه میدهد و خواننده از آنچه مطرح شده مفاهیمی را دریافت میکند؛ آنچه توسط خواننده دریافت میشود لزوماً مطابق با فکر و نیت گوینده نیست - نک: یارمحمدی، . - 102 :1383
2 اهداف پژوهش
پژوهش حاضر به بازتابچگونگیِ بهرهگیریِ امینپور از کنش پرسش به عنوان ابزار بیان اندیشه و انتقال معنا و پیام و اینکه اصل توانش معنایی کنش های کلامی در مورد اشعار امینپور در جهت بیان چه مفاهیمی است، اختصاص دارد همچنین در این بررسی بر مفهوم مسلط کنشهای سؤالی تأکید و توجه شده است که ضمن نشان دادن قدرت زبان شاعر، در شناخت بهتر و بیشتر آثار وی نیز راهگشاست و میتواند دلایلی از مقبولیت و محبوبیت اشعار امینپور را نمایان سازد.
