بخشی از مقاله
چکیده
تحلیل گفتمان انتقادي روشی نوین و تکوینی براي کاویدن در متون ارتباطی جهت کشف مقاصد نهفته در آن است. رویکرد نورمن فرکلاف - تولد1941م معاصر - روشمندترین الگو در تحلیل گفتمان انتقادي است که در سه مرحلهي توصیف، تفسیر و تبیین به تجزیه و تحلیل صوري متن، بینامتنیت، بافت موقعیتی، گفتمان حاکم، مناسبات قدرت و ایدئولوژي حاکم بر متون میپردازد تا از این رهگذر به خوانش عمیق متون نائل آییم.
احمد شفیق بهجت، در مجموعهي داستانهاي قرآنی خود به نام »قصص الحیوان فی القرآن« توانسته است با تلفیق خیال، تشخیص و بینامتنیت قرآنی بدون تحریف اصل قصههاي قرآن، اثري خارقالعاده را با زاویه دید نوین بازآفرینی کند. نگارنده با استفاده از تحلیل گفتمان انتقادي فرکلاف و براساس روش توصیفی تحلیلی درصدد است تا از این طریق، لایههاي عمیق و درونمایهي متن را مورد بازخوانی قرار دهد. نتیجهي حاصل از این تحقیق نشان دهندهي درون مایه و ایدئولوژي دینی حاکم بر داستان، بسامد بالاي جملات خبري، بینامتنیت فراوان قرآنی، یادآوري فناناپذیري قدرت پروردگار عالم در مناسبات قدرت میباشد.
مقدمه
از دیرباز، توجه به ویژگیهاي نحوي، معنایی و صوري واژگان جمله رایج بوده است، اما بررسی دقیق و نظام-مند در رابطه با تجزیه و تحلیل گفتمان دانشی نوپاست که داراي نحلههاي گوناگونی است. علوم پیشتاز و دیرینهاي چون فصاحت و بلاغت، خطابه و معانی راهگشا و یاري دهندهي این علم نوپا هستند. در واقع، بهره-مندي از این علوم در نظریهي گفتمان براي درك بهتر معنا و مفهوم نهفتهي متون مؤثر میباشد.
مسائل مورد توجه در بحث گفتمان پی بردن به ایدئولوژي و اغراض نهفته در متون با توجه به زمان، مکان، فاعل - شخص ارائه دهنده - و میزان بهرهمندي از قدرت میباشد: »گفتمان، رخدادي کلامی است که از چند عنصر تشکیل شده است: فرستنده، گیرنده، پیام یا موضوع و هدف
گفتمان نتیجهي برقراري تعامل و ارتباط میان افراد یک جامعه است: »گفتمان هر نوع گفتار و کلام نوشتاري را که در جریان اجتماعی شکل میگیرد، شامل میشود
تحلیل گفتمان، روشی نوین در پژوهش متون به شمار میآید که با رویکردي بین رشتهاي، از مباحث مهم در حوزهي نقد زبانشناسی و ادبی محسوب میشود و در رشتههایی چون زبانشناسی، فلسفه، نقد ادبی، علوم سیاسی، جامعهشناسی، مردمشناسی و غیره کاربرد دارد : »تحلیل انتقادي گفتمان را میتوان مطالعهي چند رشته-اي روابط پیچیدهي متن و شناخت اجتماعی، قدرت، جامعه، فرهنگ و ایدئولوژي دانست
هموار نمودن مسیر درك مخاطب براي پی بردن به حقیقت نهفته در متون و کشف دیدگاه ایدئولوژیک نویسنده از کاربردهاي تحلیل گفتمان است: »براي تبیین مفهوم گفتمان باید بین زبان محض که نظامی هماهنگ است و زبانی که در هنگام کاربرد استفاده میشود، تمایز قائل شویم؛ زیرا زبان در هنگام کاربرد، پدیدهاي اجتماعی است که محکوم به برخی شرایط اجتماعی است
افراد بسیاري چون زلیک هریس، فوکو، ون دایک، لاکلا، موف و فرکلاف روشهایی براي تحلیل گفتمان ارائه دادند که »نورمن فرکلاف در تبیین تحلیل انتقادي گفتمان جامع ترین نظریهها را ارائه داد
هدف فرکلاف، آگاهی بخشی به مخاطب با کمک تحلیل زبانی و انتقادي است. شناسایی انتقادي گفتمان-هاي مستتر در متن و کمک به درك عمیقتر مخاطبین هنگام مطالعه دلمشغولی اصلی فرکلاف میباشد که در یک مدل سه بعدي ارائه شده است:
1 سطح توصیف: در اولین گام تحلیل گفتمان انتقادي به تحلیل صوري4، دستوري، واژگان، ضمایر، وجه افعال و قیود در متن پرداخته میشود: »بررسی واژگان انتخابی کمک میکند تا به مطالعهي فرایندي بپردازیم که در آن متن علاوه بر حفظ انسجام خود به خاطر برگزیدن واژگانی خاص، حقیقت را به سبکی ویژه بازگو می-کند
2 تفسیر : در این مرحله بافت موقعیتی و عوامل بینامتنی متون تحلیل میشود: »بافت بینامتنی به این بستگی دارد که متن را به کدام مجموعه متعلق بدانیم و چه چیز را میان مشارکین گفتمان، زمینهي مشترك و مفروض بخوانیم. پذیرش بافت بینامتنی مستلزم این است که گفتمانهاي متون از چشمانداز تاریخی نگریسته شوند
براي درك بافت موقعیتی یک متن باید به شرایط اجتماعی، سیاسی، تاریخی و فرهنگی جامعهاي که متن یا سخن در آن ایراد گشته توجه نمود: »تحلیل گفتمان و بافت موقعیتی یک متن، در جهت شناسایی رمزها و در نتیجه، کشف اندیشهي اصلی حاکم بر متن گام بر میدارد
در تعریف بینامتنیت میتوان گفت که: »بینامتنیت رابطهي خاص همحضوري، یعنی حضور مؤثر یک متن در متن دیگر از طریق نقلقول، انتحال یا تلمیح میباشد
3 تبیین: در آخرین گام تحلیل گفتمان انتقادي به بررسی گفتمان غالب، ایدئولوژي5 حاکم بر متن و قدرت پرداخته میشود: »در این بعد، به تحلیل رابطهي میان متن و ساختار جامعه پرداخته میشود و اینکه آیا متن، ساختارهاي اجتماعی و نظم گفتمانی موجود در جامعه را بازتولید کرده یا سعی دارد آن را شکل بدهد؟
داستان هدهد سلیمان - ع - بازآفرینی یکی از داستانهاي قرآنی است که برگرفته از واقعیت میباشد. بهجت با زاویه دید نوین و ایدئولوژي دینی حاکم بر دیدگاهش به واسطهي عجین بودن با قرآن و آموزههاي دینی به بازگویی قصهي پیامبران پیشین اقدام نموده است. آنچه در داستان مهم جلوه میکند راوي بودن نقش اول داستان و بینامتنیت فراوان آیات قرآنی براي گریززدن به واقعیبودن آن میباشد. ایشان از نویسندگان برجسته ي ویژگیهاي صوري متن در چهار ساحت تحقیقات زبانی علم لغت، علم نحو، علم بلاغت، علم عروض و قافیه قابل بررسی است
ایدئولوژي دستگاهی از ایده هاست که جهتدهنده و معنادهنده به عمل بشري است
