بخشی از مقاله
چکیده
در مطالعه حاضر ابتدا با استفاده از شاخص های مزیت نسبی - یعنی شاخص هزینه منابع داخلی، شاخص نسبت هزینه به منفعت اجتماعی و شاخص سود خالص اجتماعی - رتبهبندی محصولات زراعی و انطباق تولیدات و الگوی کشت فعلی با الگوهای مزیت نسبی در استان خراسان رضوی مورد بررسی قرارگرفت. سپس، با تغییر میزان هزینه مصرف نهاده آب در سطوح 25، 45 و 70 درصد به تحلیل حساسیت این نهاده پرداخته شد.
داده های موردنیاز برای انجام این تحقیق مربوط به سال زراعی 1388-89 میباشد که از طریق وزارت جهاد کشاورزی و وزارت بازرگانی جمعآوری شد. پس از تعیین مقادیر بهینه شاخصها، نتایج نشان داد که زعفران و انگور در دو نرخ ارز دلار و تعادلی دارای مزیت نسبی هستند. گندم و جو آبی در نرخ ارز دلار فاقد مزیت نسبی بوده، اما در نرخ ارز تعادلی دارای مزیت نسبی می باشند. همچنین، نتیجه تحلیل حساسیت نهاده آب نشان داد که مزیت نسبی و رتبهبندی محصولات متغیر است. در پایان نیز، به منظور تناسب مزیت نسبی محصولات با شرایط منطقه، اجرای طرحهای تحقیقی و ترویجی و افزایش حمایت از آنها پیشنهاد شد.
.1 مقدمه و هدف
یکی از ابزارهای مهم و مورد نیاز برای برنامهریزان اقتصادی و تصمیمگیران در تدوین برنامههای توسعهای، آگاهی از مزیتهای نسبی است. تلاش در جهت پویاسازی این مزیتها و تبدیل آنها به مزیت رقابتی به منظور موفقیت و حضور مستمر در عرصه رقابت بینالمللی، امری ضروری و اجتنابناپذیر است. مزیت نسبی پایه و اساس برنامهریزی اقتصادی برای تخصیص کاراتر منابع میباشد. اما، یک امتیاز دائمی و ایستا نیست و امکان دارد در طول زمان از منطقهای به منطقه دیگر منتقل شود. فرایند این انتقال تدریجی است و با به کار بستن سیاستهای مطلوب میتوان آنها را حفظ و یا تقویت کرد
همچنین، مزیت نسبی یکی از معیارهای مهم اقتصادی جهت برنامهریزی تولید، صادرات و واردات است. آدام اسمیت بر اساس نظریه فیزیوکراتها، به کارکرد طبیعی عوامل بازار و عدم دخالت دولت در اقتصاد از جمله در تجارت بینالملل معتقد بود. این نظریه منجر به ارائه نظریه مزیت مطلق شد. پس از آن، نظریه ریکاردو در جهت تصحیح و تقویت نظریه آدام اسمیت شکل گرفت
ریکاردو از نخستین اقتصاددانانی بود که به اهمیت تفاوت در هزینههای نسبی پی برد. این نظریه بیان میدارد که »هر کشور یا منطقه با توجه به استعدادهای طبیعی، فراوانی و سطوح بهرهوری عوامل تولید، به طور نسبی در تولید گروه خاصی از محصولات مزیت دارد
اهمیت مطالعه مزیت نسبی مناطق و کشورها با توجه به تئوری اقتصادی قانون مزیت نسبی نمایانتر میشود. این قانون شامل دو بخش اثباتی و دستوری است. قانون اثباتی حاکی از آن است که منطقه یا کشور موردنظر در صورت قرارگرفتن در موقعیت رقابتی چه محصولی را انتخاب کند. قانون دستوری نیز به اتخاذ تصمیمات کمک میکند. بر اساس این دو قانون، چنانکه همه مناطق یا کشورها از مزیتهای نسبی آگاه باشند و بر اساس آن عمل کنند، تقسیم کار منطقهای و بینالمللی گسترش پیدا کرده و در مجموع تولید جهانی و به تبع آن رشد اقتصادی و رفاه عمومی در همه کشورها افزایش پیدا میکند
استان خراسان رضوی در شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک قرار دارد. مسئله آب در این استان، همواره یکی از اساسیترین موضوعات و دغدغههای فکری مردم بوده است. در سال زراعی 1388- 89 سطح زیرکشت محصولات زراعی استان خراسان رضوی 979316 هکتار بوده که از این مقدار 625765 هکتار مربوط به کشت محصولات آبی و 353551 هکتار مربوط به محصولات دیم می باشد . محصولات زراعی کشت شده شامل غلات، حبوبات، محصولات صنعتی، سبزیجات، محصولات جالیزی، نباتات علوفه ای و سایر محصولات است که به ترتیب 73، 1/5، 7/8، 2/6، 5/7، 6/1 و 3 درصد از کل محصولات را به خود اختصاص دادهاند
به طور کلی، در این مطالعه مزیت نسبی محصولات زراعی گندم، جو، انگور و زعفران به دلیل موقعیت استراتژیکی این محصولات و دارابودن سطح زیرکشت نسبی بالا با استفاده از شاخص های منتخب مورد محاسبه قرار گرفت. ابتدا با استفاده از شاخصهای فیزیکی و هزینهای مزیت نسبی به بررسی انطباق تولیدات و الگوی کشت فعلی با الگوهای مزیت نسبی در استان خراسان رضوی پرداخته شد. سپس، تغییرات شاخصهای مزیت نسبی در سناریوهای افزایش هزینه مصرف آب مورد بررسی قرارگرفت.
.2 تئوری و پیشینه تحقیق
اندازه گیری مزیت نسبی برای اولین بار در سال 1963 توسط برونو1 انجام شد. وی با استفاده از شاخص هزینه منابع داخلی به بررسی مزیت نسبی صنعت پوشاک، تحلیل هزینه - فایده اجتماعی و اقتصادی سیاستهای جانشینی واردات و تشویق صادرات در فلسطین پرداخت .[4] در ادامه به برخی از مطالعات خارجی و داخلی انجامشده در این زمینه اشاره میشود:
بروآنووا [5] به بررسی روند رقابتی تجاری محصولات زراعی کشور چک پس از پیوستن به اتحادیه اروپا پرداخت و با استفاده از شاخصهای مزیت نسبی آشکارشده، شاخص بالاسا 2 و شاخص میچیلی 3، مزیت نسبی صادراتی محصولات را محاسبه نمود. نتایج، وجود مزیت نسبی طی دوره 2004-2008 را نشان داد. کاپاج و همکاران [7] مزیت نسبی تولید روغن زیتون را در آلبانی با استفاده از ماتریس تحلیل سیاستی مورد بررسی قرار دادند. مقادیر به دست آمده برای شاخصهای مزیت نسبی نشان داد که تولید روغن زیتون در آلبانی برای تولیدکنندگان داخلی سودآور است.
دشتی و همکاران [6] با استفاده از دو شاخص مزیت نسبی آشکارشده و آشکارشده متقارن به تعیین مزیت نسبی کشورهای صادر کننده پسته طی سالهای 2000-2006 پرداختند. نتایج نشان داد که از بین کشورهای صادرکننده پسته، تنها کشورهای لوکزامبورگ، آمریکا، سوریه هلند، قبرس، اسلواکی، یونان و اردن دارای مزیت نسبی در صادرات پسته میباشند.
رضایی و همکاران [11] به بررسی سیاستهای حمایتی و مزیت نسبی تولید و صادرات پیاز در استان اصفهان پرداختند و جهت بررسی سیاستهای حمایتی دولت از روش ماتریس تحلیل سیاستی استفاده نمودند. نتایج نشان داد که در سالهای موردنظر، محصول پیاز به جز سال 1383 مزیت نسبی تولید نداشته و دولت از بازار نهادهها و محصول حمایت کرده است.
.3 مواد و روشها
در سال 1987 میلادی مانک و پیرسون1 روشی تحت عنوان ماتریس تحلیل سیاستی را جهت بررسی مزیت نسبی به کار گرفتند. این روش ضمن برآورد معیارهای مزیت نسبی امکان تجزیه و تحلیل سیاستهای اتخاذشده از سوی دولت را نیز فراهم میکند. ماتریس تحلیل سیاستی یک تکنیک حسابداری مضاعف است که اطلاعات بودجهبندی فعالیتهای درونمزرعه و برونمزرعه را به طور خلاصه ارائه مینماید. این رهیافت از مباحث تحلیل هزینه- فایده و تئوری تجارت بینالملل در اقتصاد منتج میشود .[13] چارچوب ماتریس تحلیل سیاستی برای هر محصول به صورت جدول 1 میباشد.
جدول -1 چارچوب ماتریس تحلیل سیاستی برای هر محصول
سطر اول ماتریس شامل: Ai ماتریسهای درآمد، Bi هزینههای مربوط به نهاده های قابل مبادله، Ci هزینههای
مربوط به نهادههای غیرقابل مبادله و Di ماتریس سود حاصله است که به ازای تولید یک واحد محصول و بر مبنای قیمتهای بازاری محاسبه میشوند. سطر دوم نیز همان اقلام ماتریسهای سطر اول است با این تفاوت که محاسبه آنها بر مبنای قیمتهای سایهای محصول، نهادههای داخلی و خارجی صورت میگیرد
ماتریس : I I این ماتریس تفاوت درآمد بازاری و درآمد سایهای حاصل از تولید محصولات را نشان میدهد.
الف - اگر ماتریسIi > 0 باشد، یارانه غیرمستقیم به تولیدکنندگان داخلی محصول پرداخت میشود.
ب - اگر I I <0 باشد، مالیات ضمنی بر تولیدکنندگان داخلی تحمیل میشود. ج - اگرI I =0 باشد، نقطه سر به سر وجود دارد و هیچ سیاست مالیاتی اعمال نمیشود.
ماتریس : J ij این ماتریس تفاوت هزینه نهادههای قابل مبادله وارداتی در تولید محصول را بر حسب قیمتهای بازاری و سایهای نشان میدهد.
الف - اگر ماتریسJ ij >0 باشد، تولیدکنندگان داخلی مالیات غیرمستقیم پرداخت مینمایند.
ب - اگر J ij <0 باشد، تولیدکنندگان داخلی یارانه دریافت میکنند. ج - اگر J ij = 0 باشد، نقطه سر به سر است و یارانه یا مالیاتی برای تولیدکنندگان وجود ندارد.
