بخشی از مقاله
چکیده
کتاب نورالدین پسر ایران نوشته سید نورالدین عافی، از مجموعه خاطرات دفاع مقدس است که نویسنده با زبانی صمیمی و مشحون از طنز، به ذکر خاطرات چندین ساله خود در جبهههای جنگ تحمیلی پرداخته است. نکتهای که به این کتاب ارزش ویژهای بخشیده، روساخت طنز و تقابلش با ژرفساخت تراژیک آن است. همین امر باعث شده تا طنزهای این کتاب، طنز- تراژدی محسوب شوند. طنز-تراژدی تقریباً ویژگی تمام خاطرات دفاع مقدس است به نحوی که میتوان آن را شاخصه سبکی این آثار معرفی کرد.
نکتهای که به طنزهای این کتاب برجستگی خاصی بخشیده، تقابل وضعیت فیزیکی - متلاشی شدن صورت بر اثر اصابت ترکش - از طرفی، حالت روحی - شخصیت بذلهگو و صمیمی - راوی آنمنِ - قهرمان - از طرف دیگر و در نهایت فضای خشن و مرگبار جنگ است. همین عوامل زمینه شکل گیری طنزی تلخ را رقم زده است. در این پژوهش تلاش شده تا با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی عوامل، شگردها و کارکردهای طنزتراژدی در این کتاب پرداخته شود. هنجارگریزی گویشی، صناعات بلاغی و زبانی، نقیضه پردازی و کارکردهای آرامشبخشی و کارناوالی و... عمدهترین شاخصههای طنز- تراژدی در این کتاب هستند.
مقدمه
یکی از ویژگی های مشترک آثار مرتبط با جنگ به ویژه خاطره نامه ها، بسامد فراوان طنز و شوخ طبعی است، به نحوی که گویا شوخ طبعی جز لازم ادبیات جنگ است. شاید در نگاه اول این شوخ طبعی با فضای خشن جبهه در تعارض شد؛با امّا آثار منتشر شده در زمینه جبهه بهویژه متون نثر که به صورت خاطره و خاطره نامه نوشته شدهاند شاهدی محکم بر رد این تعارض است. وجه غالب این متون با شگردهای مختلف طنزپردازی عجین شده است، همین امر جنبهای متناقض به ساختار آنها داده، منجر به نوعی طنز-تراژدی در آنها شده است.
این واژه در متنهایی صدق پیدا میکند که وجه غالب زبانی و معنایی آن را طنز در بر گرفته اما در نهایت منجر به تراژدی هم در سرنوشت شخصیتها و هم در سوژه خنده میشود. »موقعیت تراژیک موقعیتی است که در آن، دو فرد، یا فرد و تقدیر، یا فرد و نظام سیاسی، یا فرد و خدایان - یا خدا - ، با یکدیگر در تصادم قرار میگیرند. قهرمان تراژیک نماینده فردانیت انسانی و به ناگزیر متناهی، و فرد مقابل او نماینده قدرت نامتناهی - جمع یا جامعه یا قدرت سیاسی یا خدا - است. فرد هنگامی که در موقعیت تراژیک قرار میگیرد، ناگزیر از انتخاب میشود.
انتخابی که باید با تمام وجود بهای آن را بپردازد؛ چه زنده مرده باشد چه مرده زنده. قهرمان تراژیک »نه مقدس را میگوید و این به مرگ تراژیک میانجامد - »حنایی کاشانی، :1378 . - 60 در جنگ با تقابل و تصادم فرد و یک نظام سیاسی تحمیلی روبرو هستیم که فرد - رزمنده - دست به انتخابی میزند که معمولا پایانی تراژیک چون مرگ یا مجروحیت را در پی خواهد داشت. فرایند رسیدن به چنین پایان تراژیکی در خاطرات جنگ، معمولا بر بستری از طنز و شوخ طبعی صورت می گیرد. پس، طنز- تراژدی نوعی طنز است که بر بستری از امور تراژیک خلق میشود.
از این لحاظ طنز- تراژدی هم به خاطر ساختار و هم تاثیر و واکنشی که بر میانگیزد، پدیدهای دوگانه است، ساختاری است که تقابلهای دوگانه یا ترکیبی از افکار متضاد را در خود دارد. از مصداقهای چنین طنزی میتوان به گروتسک - - grotesqueاشاره کرد. پیشینه گروتسک به نخستین سالهای مسیحیت بهویژه فرهنگ رومی میرسد که در نقاشی تصاویر انسانها و گیاهان و حیوانات را به شیوهای عجیب در هم میآمیختند.
بعدها رابله در سده شانزدهم میلادی در توصیف و شرح اعضای بدن به ویژه نقص ها و عیوب جسمانی و اصل زندگی مادی و جسمانی از تصاویر دوگانه خنده دار و همراه با اغراق و افراط استفاده کرد. در هر صورت در دوران معاصر گروتسک به مثابه یک مقوله زیباشناختی، تجلی دنیای پریشان و از خود بیگانهای است که همین عجیب بودن آن ممکن است مضحک یا ترسناک جلوه بدهد یا همزمان هردو کیفیت را داشته باشد. پس گروتسک، ناهماهنگی بین دو عنصر وحشت و مضحکه است که باعث نوعی سرگردانی و دودلی در تعیین خنده آوری یا ترسناکی یک اثر میگردد - ر.ک، تسلیم جهرمی و طالبیان، . - 4-3 :1390 کتاب نورالدین پسر ایران از جمله متون ادبیات پایداری است که از طریق خاطره به تلفیق طنز و درد پرداخته است.
تمامی حوادث این کتاب بر اساس ساختار تقابلی وحشت و وابسته های معنایی آن - درد، شکنجه، مجروحیت، کشتار، هراس و... - و مضامین خنده - شوخی، سرگرمی،... - پیش میرود همین امر باعث شده تا این کتاب مانند سایر خاطرات دفاع مقدس ساختاری متناقض نما به خود بگیرد که خواننده را در سرگردانی میان هراس و خنده قرار میدهد. این کتاب دارای هجده فصل است که چهار بخش از زندگی نورالدین را شامل میشود : دوران نوجوانی و قبل از جنگ، دوران جنگ در جبهه کردستان، دوران جنگ در جبهه جنوب و دوران پس از جنگ است که در نهایت حکایت از حضور هفتادو هفت ماهه او در جبهه های حق علیه باطل دارد. در این مقاله تلاش میشود تا ضمن پرداختن به نوع طنز- تراژدی در این اثر، عوامل، شگردها و کارکردهای این گونه طنز بررسی شود. در مورد طنز در آثار جنگ کارهای متعددی انجام شده است، اما هنوز پژوهشی که به شگردهای طنزآفرینی در این اثر بپردازد، منتشر نشده است.
عوامل شکل گیری طنز- تراژدی در کتاب نور الدین الف:رهیافت معرفتی و دینی رزمندگان
بیشک انسان در بحرانها آگاهانه یا نا آگاهانه دست به واکنشها میزنند تا بتوانند از این نقطه بحران عبور کنند. کتاب نورالدین سرگذشت رزمندهای است که حالات و فضای عصر خود را در مواجه با بحران بزرگ جنگ هشت ساله به تصویر کشیده است. سرگذشت رزمندهای که از یک فضا و خانواده روستایی ومذهبی وارد جبهههای گوناگون میشود از کردستان گرفته تا جنوب. این بحران دامنگیر با تمام خشونتهای خود رفتار و واکنشهای را در میان رزمندگان به وجود آوردتاب. و تحمّل این خشونت، این ناسازگاری اجتماعی و در یک کلام این بحران میسر نیست جز با نیروی اعتقاد و دین. دین به مثابه راه و صراط، مانند نقشه راهی عمل می کند که به دین داران، یک سبک الگوی زندگی میدهد.
چنان که در بدو اسلام نیز شاهد هستیم اعتقاد و باور به خدا و معنویات مهم ترین رمز پیروزی و تحمل مشکلات برای مسلمانان بود؛ چرا که در پس این بلایا و مصایب، آخرتی وعده داده شده است که سراسر آسایش است و قرب و وصال سرمدی؛ از این رو بلایا و جنگها چون شر و فتنه کوچکی است که به خیر اعظم منتهی میشود. چنین تلقی از دین، نوعی نگاه معرفتشناختی است که تمام پدیده های دنیوی را از دید ملکوتی و متعالی نگاه میکند. پس دلیلی بر خشم، یاس و عصبانیت مومن دیده نمیشود؛ چرا که با یک انتقال معرفتی مواجه هستند. انتقال از دنیایی که در روایات دینی به زندان مومن تشبیه شده است به آخرتی که گشایش است و وصال . با این تعابیر، دین و اعتقاد به مولفههای معنوی مانند: جهاد، شهادت، ایثار و... مهمترین عامل شکلگیری شوخ طبعی در جبهه است.
رزمندهای که با این اعتقاد وارد این بحران میشود، فضای خشن و رسمی جنگ را وسیلهای میداند که میتوان با آن به انتقال معنوی رسید و چه ابزاری زیباتر از طنز که بتواند این فضای خشن رابه سخره بگیرد و با این سخره گرفتن آن را به فضای معنوی تبدیل کند. هرچه این اعتقاد و تدین و معنویت پررنگتر شود طنز نیز میدانی فراخ تر پیدا میکند. در شخصیت نورالدین نیز چنان که در اثر نشان داده شده است، این ویژگیهای معنوی و مذهبی به وضوح دیده میشود.
ب:موقعیت متناقض زمانه
تناقض و تضاد مهمترین شگردی است که میتواند طنز را به وجود بیاورد. این تناقض فقط شگرد ایجاد طنز نیست. بلکه عامل ایجاد طنز نیز محسوب میشود پیشینه طنز نشان میدهد که هر چه اوضاع زمانه به لحاظ اجتماعی دارای خفقان و بحران بیشتری باشد، طنز جنبه ای تراژیک تر به خود میگیرد. طنز در این اوضاع همچون پالایشگری است که از طریق احساسات و عواطف، بحرانهای اصلی بشر راکه تراژیک هستند مطرح میکند و آنها را به تعادل میرساند. نیچه معتقد است که تراژدی دارای سه عنصر مقوم به نام آپولون - - Apollo و دیونیزوس - - Dionysus و همسرایان است.
آپولون نماینده ظرفیت نظم، وضوح و تناسب است اما دیونیزوس، خدای شراب، شور و شادی و مرزشکنی است. تراژدی یونانی در اثر هماهنگی و تعادل بین این دو عنصر است که تراژدی به وجود آمده است. این تعادل ضروری است چرا که عنصر دیونیزوس خاصیت مرزشکنی و افسارگسیختگی دارد و از طرفی اگر نظم و هماهنگی و فردیت آپولونی نبود نظامهای اجتماعی به وجود نمی آمد. عنصر آپولونی در صورتی که با قدرت دگرگون کننده دیونیزوسی همراه نگردد متضمن این خطر میشود که زندگی را در صورتهای بی روح، متحجر سازد - ر. ک، طهماسبی و کرباسی زاده، . - 98-94 :1393 طنز- تراژدی نیز نتیجه برخورد چنین تناقضهایی با یکدیگر است.
این تناقضات وقتی جنبهای همگانی و اجتماعی داشته باشند، تاکید بر هر کدام از طرفین تناقض، منجر به افراطها و تبعات اجتماعیِ منفی میشود. تلفیق این بحران با عنصر متناقض آن که نماد نوعی خوشی و شادی است، جامعه را به تعادل میرساند. در دوران معاصر، بزرگترین بحران، جنگ هشت ساله ایران و عراق بود، جنگی که ناشی از دیکتاتوری و جهانبینی تحمیلی حزب بعثی بود. در حین این جنگ رزمندگانی مشارکت داشتنند که این تناقض را از نزدیک و به وضوح احساس میکردند. این تناقض در عرصههای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، عقیدتی و...وجود داشت.
تناقض میان سادگی و خلوص رزمندگان و ظلم و خودخواهی نیروهای عراقی، تناقض میان تفکرات مذهبی رزمندگان و تفکرات دیکتاتوری حزب بعث، تناقض میان کمبود و نبود نیرو تجهیزات در جبهه رزمندگان اسلام و تجهیزات سنگین دشمن و... - نورالدین،. - 137-121:1392 این تنش و تناقض هرچه شدیدتر میشود، ناهمخوانی میان واژههای متن و معنا، پارادوکسها، و واقعیتهای مغایر متن افزایش پیدا میکند و در صورت بروز طنز، تراژدی نیز بر جسته میشود.
پ - فاصله گذاری
اغلب طنزها درباره مشکلات، ضعفها و نواقص است که در حالت عادی و تجربی، نه تنها باعث لذت و خنده نمیشود؛ بلکه منجر به ترس، خشم و عواطف منفی نیز میشود. شادمانی و طنز حاصل از یک بحران می تواند در نتیجه فاصله گرفتن از آن حالت باشد. پس فاصلهگذاری روشی است که میتواند واکنش نسبت به انتقال شناختیای که در طنز صورت میگیرد - و ممکن است در دنیای عادی تبدیل به تهدید شود- را به بازی و لذت و طنز تبدیل کند - ر.ک، موریل، . - 105- 104 :1392 خاطره مانند هر روایت دیگری گذشتهنگر است و این فرصت را هم به صاحب خاطره و هم به خواننده میدهد تا از وضعیتهای بحرانی که منجر به تراژدی شده اند، فاصله بگیرند و یک وضعیت خیالی و بدون گزند را در اکنون ترسیم کنند و همین بیگزندی منجر به تخلیه عاطفی و خنده شود.
گذر زمان به نویسنده کتاب نورالدین این اجازه را داده است تا آنچه را که آزاردهنده و تراژیک بوده است به بازی بگیرد و تبدیل به واقعهای خندهدار کند. پس»تراژدی به اضافه زمان مساوی است با کمدی - «ر.ک، همان: . - 106 شگردهای آفرینش طنز- تراژدی در کتاب نورالدین طنز کلامی - زبانی - اگرچه طنز مانند هر پدیده ارتباطی دیگری بر بستر زبان شکل میگیرد اما فهم طنز و سازوکار زبانی آن منوط به شناخت پیشین و به تعبیری زبانشناختی، بافت و گفتمان حاکم بر زبان است.
اهمیت بافت یا گفتمان را آنجا میتوان شناخت که با تغییر بافت، معنای کلمه نیز عوض میشود. پس معنی، بافتمند و گفتمانمحور است. بر همین اساس، شناخت و ادراک طنز منوط به شناخت بافت زبان و شناخت پیشینی از معنای متداول یک کلمه است که هرگونه تغییر در معنای ابتدایی میتواند منجر به نوعی آشنایی زدایی شود که اساس طنز است، البته آشناییزداییای که موجب بروز لذت خنده شود. در کتاب نورالدین هم شگردهای زبانی از همین طریق طنزآفرین شده اند.
بافت و فضای حاکم بر این کتاب روایت رزمندگان و شخصیتهایی است که در یک بحران تراژیک گرد هم آمده اند و تمامی کلمات در این بافت است که به معنا میرسند. در ضمن این بافت غالب، شگردهای زبانیای نیز وجود دارند که منجر به طنز میشوند. در نظر گرفتن این جملهها و شگردها بدون بافت و گفتمان غالب منجر به طنز میشود اما هنگامی که این شگردها در بافت در نظر گرفته شوند طنزی که شکل میگیرد وجهه و سویهای تراژیک نیز خواهد داشت. برخی از فنون بلاغی که ظرفیتی دو معنایی و چندمعنایی دارند چون ایهام و جناس این توانایی را دارند که همزمان دو معنای متفاوت را به ظهور برسانند و همین امر میتواند زمینهای برای خلق طنزتراژدی باشد. اما آرایه های دیگر فقط در بافت تراژیک متن قدرت خلق دو معنای همزمان را دارند. در ادامه تلاش میود هر دو نمونه این َشگردها و چگونگی آفرینش طنز- تراژدی بهواسطه آنها نشان داده شود.
