بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات انقلاب به آثاری اطلاق میشود که در سه دهه گذشته از انقلاب اسلامی توسط اثرآفرینان متعهد و مسئول در قبال آرمانهای انقلاب و متمایل به ادب مقاوت و پایداری به وجود آمده است. در بین گونههای ادبیات انقلاب همچون داستان، خاطره، نمایشنامه، فیلمنامه و...، یکی از مهمترین و اصلیترین گونههای ادبی، شعر انقلاب است. طنز نیز یکی از مباحث ادب شوخ طبعی محسوب میشود که برای شادی آفرینی و انبساط خاطر و رفع افسردگی کاربرد دارد.
طنز در اصطلاح ادب گونهای از بیان انتقادی و اعتراضی است از ناراستیها و نابسامانیهایی که شاعر در اطراف خود شاهداست؛ البته نه به زبان مستقیم و جدّی؛ بلکه به شیوه طنزآمیز و خندهآور! این ویژگی طنز و همچنین خاصیت آگاهی بخشی آن سبب شده تا همسو و همجهت با شعر انقلاب که آن هم هدفی جز بصیرت افزایی ندارد حرکت کند و آثار بسیاری در حوزه طنز در شعر انقلاب پدید آید. بررسی کارکرد طنز در شعر انقلاب با رویکرد به کیفیت محتوا و چیستی مضمون، هدف جستار پیش رو را تشکیل میدهد.بدین سبب با نگاهی به کلیات ادبیات انقلاب، سعی شده جایگاه شعر طنز در آن واکاوی شود و گرایش محتوایی در این اشعار مشخص شود.
این پژوهش با شیوه تحلیلی- توصیفی انجام شده و در نهایت این نتایج حاصل شده که شاعران طنزپرداز انقلاب انواع مضامین سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و حتی دینی و آئینی را در اشعار خود مطرح کرده و از این طریق قصد اصلاحگری و انتقاد از نابسامانیهای موجود در جامعه را در اشعار خود با بیان طنزآمیز پی گرفته اند.
مقدمه
به طور کلی ادبیات انقلاب به آن دسته آثار ادبی اطلاق میشود که در حوزه دفاع، مقاومت، پایداری و بر پایه مبانی و ارزشهای دینی و اعتقادی توسط هنرمندان معتقد و متعهد به انقلاب، در چند سال قبل از پیروزی انقلاب و سه دهه بعد از آن، تاکنون به وجود آمده است. ادبیات انقلاب، اصطلاحی است که این روزها بسیار شنیده میشود. این گونه ادبی نه تنها در ادبیات فارسی بلکه در ادبیات سایر ملل، بخش مهمی از آثار مکتوب و تولیدات ادبی را تشکیل میدهد. به طور کلی انقلاب اسلامی در ایران، زاده تحولی بنیادین و آرمانی در جامعه بوده و هست که منجر به خلق حادثه ها و لحظه هایی گردید که آشکار و پنهان به دنیای شعر راه یافته است.
وقوع حادثههای بزرگ، لحظه های سترگ و فراز و نشیبهایی که با حیات و مرگ انقلاب و جامعه پیوند داشت بدون شک در سرودهها و احساسات شاعران تأثیر به سزایی داشته است. به عبارت دیگر سخن از نوع دریافت و نحوه بازتاب حادثه ها و لحظه ها نیست بلکه سخن از ناگزیری تأثیر و تأثر شاعر است.
همانگونه که تأثیر این انقلاب در تمامی زمینهها قابل مشاهده است، تأثیر آن بر ادبیات و اشکال مختلف آن نیز به خوبی قابل لمس است. انقلاب همه مظاهر فردی و اجتماعی کشور را تحت تأثیر خود قرار داد، مظاهر فکری و فرهنگی مثل هنر و ادبیات نیز همچون سایر امور از آن تأثیر پذیرفتند. این مسئله باعث پیداش نوع خاصی از ادبیات در سیر تاریخی ادب پارسی بود که با نام کلی »ادبیات انقلاب« خوانده میشود.
ادبیات انقلاب به طور خلاصه شامل سرودههای انقلاب، داستان - کوتاه-بلند - ، زندگی نامه داستانی، خاطره نگاشتهها، وصیت نامهها، نامهها، جبهه نوشتهها، رجزها و شعارها، مزار نوشتهها، مزار سرودهها، تابلو نوشتهها و دیوار نوشتهها، راه نوشتهها، پیشانی بندها، تابوت نوشتهها، گزارشها، سفرنامهها و یادداشتهای روزانه است. که هریک تعاریف و ویژگیهای خاص خود را دارند
در کنار تمام گونههای ادبیات انقلاب که با نام ادب پایداری نیز خوانده میشود، شعر یکی از گستردهترین و مهمترین انواع ادبی به شمار میرود که به خوبی توانسته گویای فرهنگ و آرمان-های گفته و ناگفته انقلاب باشد. طنز هم که یکی از گونههای اصلی سخنوری در نزد اثرآفرینان به شمار میرود، از همان ابتدای تاریخ ادبیات انقلاب مورد توجه سخنسرایان قرار گرفت و با آمیخته شدن آن با شعر انقلاب، هر دو پا به پای هم در مسیر تحقق آرمانها و تجلی دستاوردهای انقلاب قدمنهاده و پیش رفتند.
شعر طنز انقلاب دارای مشخصههای منحصر به خود است و به عنوان یک بیان ویژه ادبی، توسط آفرینندگان سخن به کار برده میشود. این بیان ویژه ادبی در همیشه تاریخ ادبی، دستمایهای بود تا سخنسرایان نکات و دقایقی را که با زبان ساده از گفتن آن معذور بودند با نگاه نکته سنج خود ببینند، با چاشنی طنز و لبخند درآمیزند و به گوش مخاطب برسانند. طنز در ادبیات انقلاب هم به عنوان یک بیان مؤثر ادبی نمودی قابل توجه دارد و در انواع متنوع ادبی از جمله شعر، داستان، نمایشنامه، خاطره و...از آن برای انتقال مفاهیم و احساسات و انعکاس وقایع موجود در جامعه استفاده شده است.
در این جستار سعی شده از طریق مطالعه آثاری که بعد از انقلاب اسلامی در حوزه شعر طنز به وجود آمده و با نگاهی بر عملکرد و فعالیت ادب پایداری در عرصه طنز پردازی انقلاب و نگاهی محتوا محور بر آثار پدید آمده توسط طنزپردازان، کارکرد و مکانیسم معنا و محتوا در آثار آنها سنجیده شود تا از این طریق ضمن بیان مختصری در کلیات ادبیات انقلاب اسلامی و سیر تکامل آن، جایگاه شعر طنز و سیر ایجاد و تکامل آن در ادبیات انقلاب اسلامی واکاوی شود.
ادبیات انقلاب اسلامی و ویژگیهای آن
همانطور که میدانیم انقلاب اسلامی در ایران یکی از بزرگترین و مهمترین اتفاقات قرن معاصر بود که تأثیرات زیادی هم در کشور ایران و هم در سایر مناطق جهان داشته است. ریشه و سابقه انقلاب اسلامی به پانزده خرداد 1342 میرسد که بعد از آن تاریخ تا سال 1357 شور انقلابی جو حاکم بر اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور بود. البته گاهی پر فروغ و گاهی کم فروغتر تا اینکه این جریان در سال 1357 به اوج خود رسید و همچون صاعقهای در آسمان تاریخ ایران درخشید.
حادثه انقلاب و بعد از آن جنگی هشت ساله با کیفیت و کمیت شناخته شده، در پی خود ادبیاتی متفاوت با کیفیت و کمیت دگرگون شده از گذشته تاریخی خود رقم زد که البته بی ارتباط و بی تأثیر از ادبیات مشروطه نبوده است. به طور کلی »هر انقلاب و تحول اجتماعی در همه ساحتها و ساختها و مناسبات تأثیر میگذارد و جامعه را به نگاه نو، اندیشهها و روشها و منشهای تازه میکشاند.
رخدادهای بزرگ فقط شئون فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را تغییر نمیدهند که در قلمرو هنر و ذوق نیز دیگرگونی میآفرینند، در نتیجه هنر و ادبیاتی سزاوار با خویش خلق میکنند که معمولاً با نام کلی همان تحول باز شناخته میشود. انقلاب اسلامی، ادبیات انقلاب اسلامی را رقم زد همانگونه که انقلاب مشروطه، ادبیات مشروطه را؛ این ویژگی محدود و منحصر به سرزمین ما نیست که در دیگر فرهنگها و ملتها نیز جاری و ساری است
