بخشی از مقاله
چکیده
عاشورا در بعد فرهنگی، زمینه مناسبی برای آفرینش آثار ادبی با کارکرد تصویری در ادبیات فارسی ایجاد کرد. شاعران و نویسندگان، با آفرینش صدها اثر ارزشمند در این زمینه، بر غنای ادبیات فارسی افزودهاند. پژوهش حاضر، به تحلیل کارکرد تصویر شعری در غزل »رمان - تراژدی« اثر مهدی زارعی میپردازد؛ هدف تحلیل و بررسی جنبههای تصویری غزل است.
به این منظور پس از بیان مقدمهای در تعریف تصویر، غزل در پنج کارکرد : رمانتیسم؛ عاطفه و تخیل؛ تحلیل تصویر و بافت شعری و رابطه تصویر و زبان بررسی خواهد شد و در پایان ویژگی شاخص غزل، جریان سیال ذهن در شکل گیری تصویری عمیق و قوی در شعر بیان میشود. پس از بررسیهای صورت گرفته مشخص میشود که تصویر ویژگی شاخص و از برجستهترین نمودهای زیبایی غزل است.
مقدمه
تصویر - ایماژ - از پرکاربردترین اصطلاحات نقد ادبی است. این بحث که از مدتها پیش در بلاغت اسلامی مطرح شد و در نقد جدید ادبیات غرب محبوبیت فراوان یافت تنها مختص به ادبیات نیست؛ بلکه در سایر مباحث نظری از جمله روان شناسی ادراک و شاخههای گوناگون هنر همچون سینما، نقاشی و مجسمهسازی کاربرد دارد. در خصوص مبانی نظری، برای تصویر در منابع متعدد تعاریف بسیاری آمده است که هیچ کدام از این تعاریف جامع و مانع بنظر نمیرسد. در یکی از این تعاریف گفته شده:
تصویر خیال » بر مجموعه تصاویر شاعرانه و کل زبان مجازی اطلاق میشود؛ یعنی آن بخش از کاربردهای خلاقه و هنری زبان که از رهگذر تصرفات خیال در زبان عادی به وجود میآید یا تصویر » حلقه زدن دو چیز از دو دنیای متغایر است به وسیله کلمات در یک نقطه معین و در تعریف دیگری گفته شده » تصویر در رایج ترین کاربرد عبارت است از: »هر گونه تصرف خیال در زبان.
این تعریف را هم بلاغیون سنتی و هم نقادان معاصر پذیرفته اند. تصویر، یکی از نمودهای زیبایی در شعر است. » هوراس معتقد است برای شعرها داشتن زیبایی کافی نیست، بلکه باید حاوی پرتوی دلانگیز باشند تا بتوانند ذهن مخاطب را به مسیر مطلوب راهنمایی کنند
تحلیل تصویر در شعر اهمیت بسیاری دارد. » شاعر برای اینکه بتواند حاصل افکار و عواطف خویش را آشکار کند سعی دارد بین افکار و احساسات خود و جهان مادی ارتباط برقرار کند، تا یافتههایش را برای دیگران ابراز کند. به همین دلیل، تصویر یکی از عوامل مهم در جهت شناخت شخصیت روحی و روانی شاعر است؛ چرا که شعر حاصل تجربه شاعر است و از اراده شاعر ناشی نمیگردد، بلکه یک رویداد روحی است که به صورت ناخودآگاه در ضمیر او انعکاس مییابد.
بی گمان حوادث و رویدادهای تاریخی و اجتماعی نمودهای بارزی در ادبیات دارند. شاعران هرکدام براساس برداشت شخصی خود از دریچه احساس جنبههای متفاوتی را نشان میدهند.
حماسه ماندگار عاشورا نیز از جمله وقایع تاریخی است که با گذشت چندین دهه، همچنان اذهان هنرمندان را به خود معطوف میکندقطعاً،. هیچ حادثهای را نمیتوان یافت که به اندازه این حماسه سرنوشتساز، با نفوذ در عمق جان و فطرت انسانهای آزاده و آگاه، تشنگان زلال حقیقت را سیراب سازد و حق باوری عالم را تا مرز شیفتگی و شیدایی بکشاند و عرصههای گوناگونی از حیات بشری را تجلیگاه شکوه و عظمت خود نماید. شعر از جمله عرصههای فرهنگ و ادب فارسی است که در به تصویر کشیدن این حقیقت توفیق بزرگی را نصیب خود کرده است. پژوهش حاضر با هدف تحلیل تصویر در شعر معاصر، غزل »رمان-تراژدی«، اثر مهدی زارعی را با روش توصیفی- تحلیلی، بر مبنای پژوهشهای کتابخانهای موضوع کار خود قرار داده است.
پیشینه بررسی تصویر در آثار ادبی به شعر فارسی مربوط میشود. در این رابطه مقالات هاشم رجب زاده، محسن ذوالفقاری و الهام حدادی که این روند را در اشعار شاعران نامیای چون مولوی، خاقانی و نظامی بررسی کردهاند، قابل مشاهده است. اما براساس جستجوهای صورت گرفته تاکنون پژوهش مستقلی از تحلیل تصویر در شعر معاصر فارسی یافت نشد؛ لذا مقاله حاضر را میتوان از جمله اولین تلاشهای صورت گرفته در این زمینه و منبعی برای سایر پژوهشگران به شمار آورد.
بیوگرافی
مهدی زارعی در سال 1365، در تهران متولد شد. در مقطع لیسانس، در رشته زبان و ادبیات فارسی تحصیل کرد. استفاده بهنگام ازعنصر خیال، شعر او را در فضایی سرشار از تصویر شناور کرده است. زبان ساده و بیان صمیمی از شاخصههای شعری اوست. داوری نهایی درباره آثار او نیاز به گذشت زمان دارد. - ر.ک. مجاهدی، - 591- 590 :1386 نگاه تازه به اشیاء پیرامون ویژگی هنری اوست که با کشف همراه است. او با استفاده از عنصر »کشف و شهود- « با توجه به اینکه این خصیصه، از ویژگیهای رمانتیسم است - به زیبایی غزلش افزوده و در تداعی احساسات درونیاش موفقیت چشمگیری بدست آورده است. برای بررسی و تحلیل نهایی، ابتدا غزل را می خوانیم:
-1 رمانتیسم
با نگاهی دقیق به غزل، میتوان ویژگیها و جنبههای رمانتیسم را در شعر مشاهده کردابتدا. مختصراً رمانتیسم، با توجه به نظر بزرگان ادب معرفی میشود. جدال سخت ژان ژاک روسو با ولتر و دائرهالمعارف نویسان، امری اجتنابناپذیر بود. روسو خصیصهای داشت که وی را از معاصرانش دور میساخت و شکافی عمیق در میان وی و ایشان پدید میآورد. او مدرن بود، و به جهان دیگری تعلق داشت. ما هنوز در جهانی زیست میکنیم که، بد یا خوب، از بسیاری جهات مدیون اوست، اما عصری که بلافاصله پس از مرگش، به سال 1778، شکفت بیش از این مرهون اوست، خطوط عمده فکرش یا تقلیدی از طرز تفکر او یا اغراقاتی از شیوههای تفکرش بود.
قضیه، مسئله نفوذ یا تاثیر مبهم نبود بلکه الهام مستقیم بود. رمانتیکها ابتدا در آلمان و سپس در انگلستان و بعدها در فرانسه و سایر نقاط در وجود وی پیامبری خویش را یافتند. شک نیست که عصر خرد اینک در سراشیب زوال بود و راه را برای ضد خود میگشود و حتی اگر روسویی هم نبود زود یا دیر جای خود را به عصر »رمانس« میداد، اما روسو این تحول و دگرگونی را تسریع کرد - او یک واسطه فعل بود.
» رمانتیکها جهان را ثابت و ماشینی نمیبینند، در نظر آنها جهان سایهای است از حقیقت دیگری که در ورای این صورت نهفته است، و اجزای جهان زنده و دارای روح بالنده و پویایند. زیباییشناسی رمانتیک پویا و ارگانیک است. آنها برای انسان فردیت قائلند و به جهان نامرئی بیش از جهان مرئی توجه دارند. ویلیام وردزورث میخواست حساسیتهای خاص خود را داشته باشد و لرد بایرون آرزوهای فردی خود را و ویلیام بلیک تجربههای شخصی خود را. برای آزادی در بیان عواطف و هیجانات فردی به یک نیروی قوی نیاز بود تا بتواند شاعر را از سلطه واقعیت خشن و نظریههای مکانیکی برهاند، این نیرو تخیل بود
» عقاید و افکاری که رمانتیکها در زمینه نقد ادبی نشر و ترویج کردند روی هم رفته به مکتب آنها صبغه فلسفی و انتقادی قابل ملاحظهای میداد. این عقاید و افکار بیشتر مشتمل بود بر اعتقاد به نسبی بودن زیبایی و هنر، تاکید در وحدت و همانندی شعر در نزد تمام اقوام عالم، اصرار در برتری احساسات قلبی بر سایر قوای ذهنی، توجه به عنصر عامیانه و جهات مشترک در بین اشعار اقوام مختلف، اعتقاد به رابطه بین شعر و موسیقی و ضرورت رهایی از قیود سنتها در شعر.
از جمله مشخصات برجسته رمانتیسم عبارتند از: همدلی و یگانگی با طبیعت. بازگشت به آغاز و دوران کودکی و طبیعت دست نخورده. فردیت. - بیان آزاد احساسات و هیجانات فردی - . پایبندی به تصور، کشف و شهود و درون بینی. اصالت جهان خیالی. - تخیل، جایگزین تقلید و محاکات کلاسیک میشود. - . اصالت تصور غلبه جهان ذهنی بر جهان واقعی.
رمانتیسم در ایران با نیما یوشیج آغاز شد. نیما با منظومه »افسانه - 1301 - « چشم انداز نوید بخشی را در ادبیات نشان داد. »افسانه یک منظومه غنایی - lyric - است که با همه نمونههای شعر غنایی که در ادبیات فارسی داشتهایم، تفاوت آشکاری دارد. اگرچه به لحاظ زمینه، اثری است رمانتیک - و همین رمانتیسم هم به این شکل در شعر آن روز تازگی داشته- با این همه، از لحاظ اینکه تاملات و عواطف یک روستایی را در شهر- با نوع نگرشی که به زندگی و طبیعت دارد- در خود به بهترین وجهی ترسیم میکند، قابل مطالعه است. همچنین افسانه از نظر نوع مکالماتی که در خلال این منظومه هست و قدمی است برای رسیدن به شعر دراماتیک و نمایشی در ادب منظوم ما، حائز اهمیت است.
سبک رمانتیک با ورود قالب جدید شعر در ادبیات ایران همزمان شد. استفاده از ویژگی های سبکی رمانتیسم در شعر نو منجر شد که مخاطبان بهتر بتوانند با این قالب جدید شعری ارتباط برقرار کنند. » در هر یک از سبکهای ادبی، تصویرپردازی مشخصههایی دارد که آن را از تصویر کلاسیک و سمبولیک متمایز میسازد. این ویژگیها عبارتند از:.1 استحاله شاعر در طبیعت و اشیاء..2 سایه واری و ابهام پدیده ها در تصویر..3 پویایی و تحرک تصویر..4 انعکاس فردیت شاعر در تصویر
1-1 غزل » رمان - تراژدی « استحاله شاعر در اشیاء را نشان میدهد. » رمانتیکها با اشیاء نوعی ارتباط روحی داشتند و امیدوار بودند که از خلال تخیل و بصیرت خلاق روح بتوانند هم اشیاء را درک کنند و هم آنها را در شعر به نحوی جذاب و نافذ عرضه نمایند. آنها می خواستند تا راز اشیاء را با توسل به دریافتهای شخصی خویش بیان کنند و معنای آنها را نشان دهند و برای این کار به ذهن منطقی توسل نمی جویند، بلکه به ذات کمالی و عواطف و احساسات خویش پناه میبرند. این کار را تنها با نمایش تجربههای تخیلی و شخصی میتوان انجام داد.
