بخشی از مقاله
چکیده
اسکان غیر رسمی به نوبه ای از چهره های بارز فقر شهری است که درون یا مجاور شهرهای بزرگ به شکل خودرو، فاقد مجوز ساختمان و برنامه رسمی شهرسازی با تجمعی از اقشار کم درآمد و سطح نازلی از کمیت و کیفیت زندگی شکل می گیرد و باعناوینی همچون حاشیه نشینی، زاغه نشینی، سکونتگاه های خودرو، نامیده می شود. در کشور ما جریان سریع شهرنشینی، طی چند دهه ی اخیر اسکان غیررسمی را به دنبال داشته و این پدیده درحال رشد، مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، کالبدی و زیست محیطی فراوانی را در اغلب شهرها به ویژه شهرهای بزرگ ایران بوجود آورده است.
هدف از این تحقیق تحلیل و بررسی عوامل موثر بر شکل گیری اسکان غیر رسمی در شهر تهران می باشد. بر اساس یافته های حاصل از تحقیق، ساکنین این اجتماعات را اغلب مهاجرین کم درآمدی تشکیل می دهند که در غفلت برنامه ریزی رسمی کشور به صورت خودجوش اقدام به تهیه ی مسکن و سرپناه برای خود نموده اند و با کمترین هزینه و اغلب با ابتکارات خود معضل مسکن خود را حل نموده اند.
.1 مقدمه
شهر و شهر نشینی در تاریخ پر فرازو نشیب حیات بشری پدیده ی تازه ی نیست. تمدن های کهنسال تاریخ بشری از هزاران سال پیش تا کنون شهرهای زیادی را در دل خود پرورده و نظاره گر رشد، عظمت، شکوفایی، افول و اضمحلال آن ها بوده اند. تحولی که از عصر صنعتی شدن دامنگیر شهرهای بزرگ جهان گشت، آثار و تبعات شگرفی به جا گذاشت. حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی تنها یکی از صدها مسائل و مشکلاتی است که گریبان گیر اغلب شهرهاست. اسکان غیر رسمی، پدیده نابرابری و فقر اقتصادی و از سویی نادیده انگاری اقشار کم درآمد در برنامه ریزی، به ویژه برنامه ریزی های کالبدی و مسکن شهری است که اغلب در حوزه های ثروت نمودار می گردد
حاشیه نشینی عبارت است از: اسکان غیر رسمی، کانون های زیست خود انگیخته، اسکان خودرو، اسکان غیر قانونی، آلونک نشینی و ده ها واژه ی مترادف دیگر که هر یک به نوعی به سکنی گزینی افراد فقیر و اغلب مهاجر که بنا بر بنیه مالی ضعیف و سواد و آگاهی ضعیف تر خود مجبور به انتخاب سرپناه های غیر مجاز و ارزان قیمت و گاه بی ارزش در خرابه ها و مکان های نامناسب و حاشیه شهرها شده اند. زاغه نشینی، آلونک نشینی و کپر نشینی که به طور اختصار حاشیه نشینی نامیده می شود .
علیرغم وجود نظام برنامه ریزی در ایران و همچنین شعارهای عدالت خواهانه در فضای سیاسی کشور مبتنی بر فقرزدایی و برابری گروه های انسانی، شاهد شکل گیری نوعی شیوه ی معیشتی در فضاهای شهری هستیم که تحت عنوان سکونتگاه های غیر رسمی نمایانگر عدم وجود عدالت اجتماعی و برابری در توزیع خدمات و فرصت ها در سطح کشور است
عناصر تشکیل دهنده ی حاشیه نشینی و سرچشمه ی اصلی آن در دو مساله زیر خلاصه می شود :
-1 شرایط نامطلوب زندگی اقتصادی و اجتماعی جاشیه نشینان شهری
-2 مهاجرت روستاییان به شهرها، به ویژه شهرهای بزرگ در اثر شرایط نامناسب فعالیت های اقتصادی و زندگی اجتماعی در روستاها.
بنابراین، مساله ی اصلی حاشیه نشینی، دست یابی به حداقل شرایط سکونت و اشتغال است و از آنجا که چگونگی سکونت با اشتغال و میزان درآمد نسبت مستقیم دارد، می توان شاخص تشخیص حاشیه نشینان به مفهوم خاص را تنها شرایط سکونت و محیط زیست و اشتغال آنها قرار داد
کلانشهر تهران طی دهه های اخیر به دلیل مهاجرت روستاییان از مناطق مختلف کشور رشد جمعیتی شتابانی داشته است که بالا بودن هزینه های زندگی و به خصوص مسکن دراین کلانشهر سبب شده که جمعیت اضافه شده - مهاجر - در پیرامون این کلانشهر تهران مستقر شوند و هر روز شاهد گسترش پیش از پیش سکونتگاههای غیر رسمی در اطراف آن باشیم. از این رو در وضع موجود مسئله عبارت است از :
محرومیت ساکنان این سکونتگاه های گسترده که حامل یا مستعد نابهنجاری های اجتماعی اقتصادی ، کالبدی و زیست محیطی اند و نیاز مبرمی به ارتقای شرایط محیطی دارند و با توجه به گرایش های موجود و نبود نشانه ای از تغییر سیاست ها، چشم انداز نگران کننده ای از رشد اسکان غیر رسمی و ناپایداری سازی شهرها وجود دارد که اراده ملی و تدابیری مشخص و متفاوت از روال کنونی را می طلبد
اسکان غیر رسمی نه به عنوان یک عامل بلکه به عنوان معلول فقر و زاییده تحولات اقتصادی - اجتماعی کشور می باشد. این پدیده به عنوان زمینه های مساعدی که درون خود دارد با برخی از ناهنجاری های اجتماعی ترکیب شده و منجر به شکل گیری محیطی نامطلوب در سطح شهرهای کشور شده است.
.2 چارچوب نظری اسکان غیررسمی
- تعریف حاشیه نشینی
حاشیه نشینی در سه مفهوم کلان یعنی: زاغه نشنی - با قریب ده عنوان رایج در زبان های انگلیسی، فرانسه، اسپانیولی و آلمانی - ، اسکان های حاشیه ای - معادل تهی دستان - و استقرارهای پیرامونی - در الگوی مرکز - پیرامون - با راهبردهای توسعه هم پیوند است. حاشیه نشینی در زبان فارسی در واقع جایگزینی است برای واژه های: آلونک نشنی، زاغه نشینی، محله های تهی دست نشین - بدون تفکیک روستایی شهری - ، ساخت و ساز غیر استاندارد و غیر قانونی و بالاخره محروم از تجهیزات اولیه - آب، برق و فاضلاب - خدمات شهری مستقر در حاشیه شهرها، اسکان غیر رسمی، سکونتگاه های غیر رسمی اجتماعات آلونکی، زور آباد، حصیر آباد، حلبی آباد و زاغه نشین از جمله عناوین دیگری هستند که در ادبیات شهری ایران به صورت مترادف برای حاشیه نشینی به کار رفته است.
از واژه هایی که از زبان انگلیسی به فارسی راه یافته و به زاغه ترجمه شده است، واژه ی "Slum" به معنای خانه های فقیر نشنین است که در دوران فقر افزایی انقلاب صنعتی و شهری شدن کشورهای انگلوساکسون گسترش یافت. ترکیب "Squatter Settlement" نیز، بیشتر به معنای اسکان غیر قانونی و زور آبد در زبان فارسی به کار رفته است
در کشورهای توسعه یافته طی دهه ای اخیر نه تنها حومه شهرهای بزرگ محل اسکان اقشار ثرورتمندتر با خانه های بزرگ و فضاهای سبز آن ها بوده که برخلاف معنای فضایی حاشیه نشینی این مراکز شهرهای بزرگ و جزایر پراکنده محله های اصلی شهر هستند که حاشیه نشینان اقتصادی - اجتماعی را در خود جای داده اند و این یکی از نارسایی های اصطلاح حاشیه نشینی در زبان فارسی است که بیشتر مصداق وضعیت حاشیه نشین کشورهای توسعه نیافته است
در کشورهای در حال توسعه نیز ترکیب ها و واژه های فراوانی برای حاشیه نشنی وجود دارد. برای نمونه به چند مورد از آنها اشاره می شود:
-1در برزیل Fovellas به معنای آلونک نشین از نوع سقف سفالی و متکی بر ستون
-2در ترکیه Gecekondu به معنای یک شبه ساخت
-3در پرو Borriadas به معنای خاک ریزهای موازی - محمدی،. - 280: 1382
دیدگاه ها و نظریه های جامعه شناسی درباره حاشیه نشینی - نظریه های لیبرالی
دیدگاه نخست بر اساس نظریه های لیبرالی شکل گرفته است. این دیدگاه با آنکه به برخی از ابعاد پدیده حاشیه نشینی توجه دارد، اما تحلیل ریشه ای از مسائل به دست نمی دهد و بیشتر به بعضی جنبه های اجتماعی، فیزیکی و اقتصادی حاشیه نشنی تاکید دارد. تحلیل هایی که طرفداران این نظریه از روابط اقتصادی کشورهای در حال توسعه ارائه می دهند، به طور عمومی بر اساس شناخت عوامل درونی است و از بیان تاثیرات متقابل عوامل درونی و بیرونی نظام اقتصادی و عملکرد روابط بین المللی اقتصادی کشورهای توسعه یافته بر کشورهای در حال توسعه پرهیز دارند
- مکتب وابستگی و ساختارگرایی
گروهی از متفکران و نظریه پردازان مکتب وابستگی و ساختارگرایان در آمریکای لاتین مانند گوندر فرانک، دوس دوسانتر و مانوئل کاستل عقب ماندگی کشورهای در حال توسعه را معلول تسط اقتصادی کشورهای توسعه یافته کنونی می دانستند و بر آن بودند که که الگوی توسعه وابسته و برون زای و جریان صنعتی شدن وابسته، شهرنشینی شتای=بان و ناهمگون را به دنبال دارد که به موازات رشد نامتعادل نابرابری درآمدها افزایش می یابد، و عدم تعادل های ساختاری جامعه گسترش پیدا می کند.
گوندر فرانکدر باره حاشیه نشینان می گویدک جمعیت های شناور در شهرها از جمله روستاییان تهی دست مهاجر در شهرهای آمریکای لاتین، ساختار، روابط و کارکردهای اجتماعی متضادی را در شهرها پدید آورده اند. این مهاجران در جامعه شهری جذب و ادغام نشده اند و در فضاهایی زندگی می کنند که فاقد ساختار سکونتی متعارف است. اینان بر روی زمین دیگران، با خودیاری و خودسازی،سکونتگاه های نامتعارف و محقر شهری را پدید می آورند که در عین حال هم مآمنی برای مهاجران تازه وارد است
- نظریه نابرابری در توزیع امکانات و مناسبات اجتماعی
این نظریه اعتقاد دارد که علت تفاوت در نحوه ی سکونت حاشیه نشینی با دیگر انواع سکونت در شهر و روستا، به دلیل وجود نابرابری در دسترسی به امکانات موجود در جامعه است. انواع شیوه های سکونت، با توجه به اماکاتی مه در ختیار افراد مختلف قرار گرفته است شکل می گیرد. این رو نابرابری در توزیع امکانات چهره ی مختلف سکونتگاه ها را به وجود می آورد
توطیع امکانات به صورت تمرکزی و یا به عبارت دیگر توزیع امکانات به صورت قطبی، مرکزی را ایجاد می کند که ار امکانات زیادی برخوردار است. و در مقابل، نقاطی پدید می آید که از امکانات بسیار اندکی برخوردار می باشند. به این ترتیب اختلاف بین سکونتگاهای مختلف به وجود آمده و عده ی شهرنشین، عده ی روستا نشین و عده ی حاشیه نشین می شوند. شدت اختلاف بین این سکونتگاه ها به میزان شدت در تمرکز گزایی روابط اجتماعی باز می گردد. هر چه از میزان تمرکز گزایی کاسته شود به آن میزان نیز از شدت اختلاف بین انواع سکونتگاه کاسته خواهد شد
- عوامل موثر بر حاشیه نشینی الف - علل ساختاری و کلان
- رشد فزاینده ی جمعیت کشور در دهه های گذشته و مهاجرت نیروهای کار روستایی به شهرها
- فقدان سیاست ها و فقدان راهبردهای هماهنگ توسعه اقتصادی، اجتماعی و آمایشی و سطح کلان و منطقه ای
