بخشی از مقاله
خلاصه
یکی از مهمترین چالشهایی که شهرهای قرن بیست و یکم با آن مواجهاند، تمرکز فقر در آنها است. هدف از این پژوهش تحلیل پراکنش فضایی شاخصها و نماگرهای فقر اجتماعی در سطح بلوکهای آماری شهر قائمشهر میباشد. پژوهش حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی - تحلیلی می باشد.
دادههای مربوط به مبانی نظری تحقیق به شیوهی کتابخانهای و اسنادی تهیه شده و دادههای خام پژوهش از بلوک های آماری شهر قائمشهر استخراج شده است که بر اساس سرشماری سال 1390 مرکز آمار ایران تهیه شده است. برای بی مقیاس سازی شاخص ها از روش فازی در محیط نرم افزار Excel استفاده شده است.
ابتدا 12 شاخص فقر اجتماعی با روش فازی بی مقیاس می شوند و سپس در محیط نرم افزار Gis با روش لکه های داغ و خود همبستگی موران تحلیل فضایی می شوند. بر اساس نتایج روش لکه های داغ در قسمت هایی از شمال، غرب، شرق و به ویژه جنوب شهر قائمشهر لکه های داغ بیشتری دیده می شود که مقادیر بالاتری از شاخص تلفیقی فقر اجتماعی را دارند. در قسمت های مرکزی، شمال غرب و جنوب شرق شهر قائمشهر نیز لکه های سرد بیشتری دیده می شود که مقادیر پایین تری از شاخص تلفیقی فقر اجتماعی را دارند.
همچنین بر اساس پهنه بندی صورت گرفته 70/9 درصد جمعیت شهر قائمشهر فقیر و خیلی فقیر و تنها 5/6 درصد جمعیت آن مرفه و خیلی مرفه می باشند. بر اساس روش خودهمبستگی موران نیز مشخص گردیده است که نحوه پراکنش مقادیر شاخص تلفیقی فقر اجتماعی دارای الگوی خوشه ای می باشد. بنابر این می توان بیان داشت که پهنه های مرفه و خیلی مرفه بیشتر در قسمت های مرکزی تمرکز دارند، در حالی که پهنه های فقیر و خیلی فقیر در نواحی بیرونی و حاشیه ایی شهر و به ویژه حاشیه های جنوبی شهر تمرکز دارند که نشان دهنده ی وجود اختلاف فاحش طبقاتی در سطح شهر قائمشهر می باشد.
.1 مقدمه
رشد فزایندهی جمعیت شهرنشین و اسکان بیش از 60 درصد جمعیت جهان در شهرها و تداوم این روند، آیندهی کرهی زمین را بیشتر با چشماندازهای شهری مواجه میکند. این فضاهای برگزیده تا سال 2025 میلادی افزون بر 5 میلیارد نفر جمعیت خواهند داشت که بیش از 75 درصد جمعیت جهان را در خود جای خواهند داد از طرفی دیگر، این رشد شتابان جمعیتی،عمدتاً مربوط به کشورهای درحالتوسعه خواهد بود. تقرباًی نواحی شهری آسیا و آفریقا تمامی افزایش جمعیت جهان بین سالهای 2015 تا 2050 را پوشش خواهند داد
در دهههای گذشته، رشد شهرنشینی و شهر گرایی، در کشورهای درحالتوسعه، شتابان بوده است .[2] شهرنشینی، یکی از دستاوردهای بزرگ فرهنگ و تمدن و یکی از پدیدههای فراگیر اجتماعی در عصر حاضر به شمار میرود که پیامدهای ازجمله نابرابریهای اجتماعی، فقر، افزایش فساد و جرم و جنایت، بحرانهای زیستمحیطی، نابرابری و اختلاف طبقاتی، نبود رفاه اجتماعی، مرگومیر زودرس در کودکان و مادران، بد مسکنی و بیمسکنی، اسکان غیررسمی و... را میتوان در این مقوله موردبررسی قرارداد.
شهرنشینی سریع مسائل و مشکلات بیشماری را به همراه داشته، یکی از مهمترین معضلات شهری شکلگیری پدیدهای به نام فقر شهری است . یکی از مهمترین چالشهایی که شهرهای قرن بیست و یکم با آن مواجهاند، تمرکز فقر در آنها است .
شهری شدن فقر از بزرگترین چالشهای توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل دو میلیارد نفر ساکنان نواحی فقیرنشین خواهد شد .
فقر و تبعات منفی آن، توسعه انسانی را محدود میکند و اغلب فقرا نیز با منتهای درجه آسیبپذیری در حوزه سلامت، آشفتگی اقتصادی و بیماریهای طبیعی مواجهاند. اکنون اندیشمندان، سیاستگذاران و مدیران شهری به ایننکته کاملاً اذعان دارند که ریشه بیشتر مسائل اجتماعی شهرها، تمرکز فقر است. بنابراینتوجّه بسیاری از مطالعات تجربی بر نواحی شهری فقیر - جایی که فقر، حضوری مستمر و مداوم دارد - ، معطوف شده است
صدمات ناشی از فقر، بسیار گسترده و طولانیمدّت میباشند. فقر، پایداری شهرها را در ابعاد اقتصادی - اجتماعی، فرهنگی، زیستمحیطی و امنیتی، تهدید میکند. مالتوس بهگونهای غیرمستقیم بیان میکند که اغلب، فقرا، در رفتارهایی که برای محیطزیست زیانآور هستند، شرکت میکنند؛ زیرا آنها حتّی از فکر کردن به وعده غذایی بعدی خود ناتواناند .
در حال حاضر سهم بخش شهری از کل فقرا در حال افزایش است .[8] مسأله فقر، نهتنها یکی از مهمترین مسائل جهان، بلکه یکی از مهمترین مسائل و مشکلات داخلی کلیه جوامع، چه ثروتمند و چه فقیر هست. طبق آمارهای ارائهشده، جوامع فقیر آسیا، افریقا و امریکای لاتین که حدود 60 درصد جمعیت جهان را تشکیل میدهند فقط در حدود 12 درصد درآمد جهان را تصاحب کردهاند ولی باید توجه داشت که در خود جوامع ثروتمند هم مسأله فقر بهصورت یک مسأله حاد اجتماعی و اقتصادی وجود دارد. همواره فقر بهعنوان یک مسئله جهانی مطرح بوده است اما از اواخر دهه 70 و بهویژه با شروع دهه 80 به دلیل پذیرش برنامه اصلاح ساختاری، آزادسازی و خصوصیسازی توسط بسیاری از کشورهای جهان فقر و حمایت از گروههای آسیبپذیر با شدت بیشتری موردتوجه قرار گرفت
جدیدترین گزارش بانک جهانی حاکی از آن است که تعداد فقرای جهان کم شماری شده است. تعداد افراد فقیر - که با درآمد کمتر از یک دلار در روز زندگی میکنند - در دهه گذشته بهسختی کاهشیافتهاست و حدوداً نزدیک 2،1 میلیون یا بیشتر از یک در هر 5 ساکن جهان است. بنابراین فقر در خیلی از کشورهای فقیر مستحکمتر میشود .[10] فقر شهری بهویژه در کشورهای درحالتوسعه، با سرعت بیشتر و حجم بالاتری در حال گسترش است
در کشورهای درحالتوسعه، سهم فقیرانی که در مناطق شهری زندگی میکنند، رو به افزایش است. امروزه نزدیک به 13 درصد از جمعیت شهری کشورهای درحالتوسعه، با درآمدی کمتر از یک دلار در روز زندگی میکنند. یکی از بارزترین و پایدارترین جلوههای فقر شهری در کشورهای درحالتوسعه، شکلگیری و گسترش محلات فقر نشین است. گسترههای فقر، بازتاب فضایی - مکانی فقر در مکانهای شهری است
جدیدترین گزارش بانک جهانی حاکی از آن است که یک نفر از چهار نفر جمعیت کشورهای درحالتوسعه گرفتار فقر شدید هستند .
در ایران نیز شهرنشینی با روندی سریع و شتابان همراه بوده و این رشد شتابان، مسائل و معضلات بسیاری برای شهرهای ایران به دنبال داشته است [14] که پدیده فقر شهری و نابرابریهای اجتماعی و اختلاف شدید طبقاتی را بهعنوان یکی از خصیصههای زندگی شهرهای جهانسومی بر زندگی شهری عارض نموده است، بهطوریکه مبارزه با آن بهعنوان یکی از سیاستهای کلان نظام برنامهریزی کشور هم در برنامههای کوتاه مدت و هم استراتژیهای درازمدت قلمداد میشود
شهر قائمشهر نیز با توجه به رشد سریع جمعیت در طی دهههای گذشته و مهاجرت های ترک زبانان به آن و ناتوانی در ارائه خدمات و امکانات مناسب به شهروندان، شاهد شکلگیری مناطق فقیرنشین در برخی از فضاهای شهری شده است که برای برنامهریزی و سروسامان دادن به وضعیت فقیران، ابتدا باید از موقعیت و پراکنش فضایی آنان در شهر قائمشهر آگاهی لازم را به دست آورد و سپس با برنامهریزی دقیق به حل این معضل چالشبرانگیز شهری پرداخت تا بتوان از عوارض و پیامدهای منفی گسترش پدیدهی فقر اجتماعی در سطح شهر ازجمله انواع نابهنجاریهای اجتماعی، جرم و جنایت و تکدی گری و ... جلوگیری کرد و یا حداقل آن را تعدیل داد. از این رو مقاله حاضر در پی پاسخگویی به این سوال می باشد:
الگوی فضایی فقر اجتماعی در سطح شهر قائمشهر چگونه است؟
.2 مبانی نظری
در زمینه فقر دیدگاه ها و نظریات اجتماعی گوناگونی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن ها اشاره می شود.
نگاه رادیکالی به فقر رادیکالیسم در لغت از کلمه »رادیکس« در زبان لاتین که به معنای ریشه است، گرفته شده و لذا رادیکالیسم در لغت به معنی ریشه گرایی یا بنیادگرایی است اما در معنای اصطلاحی »رادیکال« صفتی است که به گروه ها، افراد یا جریان هایی که خواهان تغییرات مبنایی و ریشه ای و فوری در اوضاع موجود هستند، اطلاق می گردد.
رادیکالیسم در اصطلاح سیاسی آن، صرفا به فرم و قالب، یعنی میل به دگرگونی های ریشه ای و بنیادین داشتن، توجه می کند و دقتی درخصوص محتوای تاریخی- فرهنگی دگرگونی ها ندارد. بر این اساس افراد و گروه هایی با محتواهای فکری و تئوریک مختلف را می توان رادیکال نامید، به صرف اینکه خواهان دگرگونی های مبنایی و زیربنایی در ساختارها و روندهای موجود سیاسی، اجتماعی و اقتصادی هستند.
جغرافیای رادیکال همواره در تحلیل خود از شهر بر روی مفاهیم "سیستم اقتصادی و اجتماعی، شیوه تولید و مفهوم مازاد" تأکید می کند .[15] دیدگاه رادیکالی فقر را به طور ریشه ای ناشی از شرایط ساختار اقتصاد سیاسی می داند که در ارتباط های اجتماعی - سیاسی و اقتصادی عادی متبلور می شود، بر اساس این دیدگاه این مشارکت همگانی و حرکت برای آزادی و دموکراسی، رفاه و عدالت است که می تواند زمینه را برای به قدرت رسیدن دولت هایی با سوگیری توسعه همگانی و مهار ریشه ای فقر فراهم آورد
امروزه بخاطر معضلاتی مانند: فقر، بیماری، بیکاری و آلونک نشینی در شهرهای جهان سوم، بیشتر نظریات اجتماعی ارائه شده درباره شهرنشینی و شهرگرایی از رادیکالیسم تاثیر می پذیرد .
نگاه مارکسیستی به فقر
کارل مارکس و فردریش انگلس، بنیانگذاران ایدئولوژی مارکسیسم، بزرگترین نقادان نظام سرمایه داری بودند. در نگاه مارکس، تاریخ را تضادهای طبقاتی و دیالکتیک بین طبقات ساخته است. دیالکتیکی جبری که موتور محرکه تاریخ بوده و شیوه های تولید مختلف در طول تاریخ محصول کشمکش طبقاتی است. مالکیت بر ابزار تولید در هر شیوه تولید هرم قدرت طبقاتی در هر شیوه تولید را تعیین تکلیف می کند.
